चाफा म्हटलं की आपल्याला सर्वप्रथम आठवते ती लतादीदींनी गायलेली कवी "बी" यांची रचना "चाफा बोलेना चाफा चालेना, चाफा खंत करी काही केल्या फुलेना". वर वर साधे वाटणारे हे काव्य जीवा-शिवाशी एकात्म साधणारे अद्वैत सांगून जाते.
तसे पाहता चाफा ह्या नावाने अनेक वनस्पती ओळखल्या जातात त्याची फुले सुद्धा वेगवेगळ्या रंगाची, आकाराची असतात पण सर्वात एक समानता आहे ती म्हणजे सर्व फुले अत्यंत सुवासिक असतात. त्यापैकी काही महत्वाच्या वनस्पतींचा घेतलेला हा एक आढावा.
मागे वळून पाहताना , मी चाफा आधी पाहिलाय की नर्मदा आत्या ते नेमकं आठवणार नाही. कारण आई म्हणते नर्मदा आत्याने तुला पाळण्यात घातलं. आणि काकू सांगते ..असा धो धो पाऊस तुझ्या बारशात.. कसली फुले आणि कसली सजावट..आणि या गावंढ्या गावात कुठून आल्यात झिरमिळ्या आणि क्रेप पेपरच्या पट्ट्या.. मग चाफाच मदतीला आला. दत्तूने ढीगभर फुले गोळा केली आणि पाळणा सजवला. माळा, फिरकी सगळं चाफ्याचं! तेव्हापासून चाफ्याशी नातं जुळलं असावं.
संध्याकाळी रानाच्या ओसरीवर
सावली धरण्याचा अतोनात प्रयत्न करणारे
जांभळाचे झाड
आपलीच पिकलेली पाने
गळून पडताना मोजत बसते
विरळ झालेल्या पर्णसंभारातून
उघडी पडते निळाई
काही खोडं बसतात ओसरीवर
आठवणींचा पसारा मांडून
काही पुटं राखाडी
गळून पडतात
काही घट्ट काळी पुटं
दुपारच्या ढणढणत्या आगीत
तावून सुलाखून रापलेली
निघता निघत नाहीत
कढईच्या बुडासारखी
काथ्या, साबण, माती, राख
सगळंच निरर्थक
कधी रगडली रेती तरी
तेल निघत नाही
कधी रेतीने रंग जातो
अवगुंठीत अंतरंग
भाग-१
“यमे, आवर गं लवकर.. पाहुणे अर्ध्या तासात पोचतायत!”
“अहो.. तुम्हाला वेगळं सांगायला हवय का! आणि हे काय? आधी तो बनियन बदला बरं.. शर्ट मधून आतली छिद्र दिसतायत!”
“नलू ताई चार कांदे घ्या चिरायला.. मी पोहे भिजवते.”
सुमन काकूंची प्रचंड धांदल उडालेली होती. त्यांच्या कन्येला, म्हणजेच ‘बीएश्शी फश्ट क्लास’ यमीला पहायला आज मंडळी येणार होती. घरातले सगळेच एकदम जय्यत तयारीत होते. ठेवणीतले पडदे, बेडशीट्स, आभ्रे, पायपुसणं सगळं काही आज बाहेर आलं होतं. पायपुसणं सुद्धा ठेवणीतलं असू शकतं याची कल्पना फक्त मध्यमवर्गीय गृहीणींनाच असते. असो.
माझ्या अंगणातले चाफ्याचे झाड खूप काहीतरी सांगायचा प्रयत्न करते आहे. काय सांगायचं आहे ते लक्षात येत नाही पण त्याच्याशी गुजगोष्टी केल्या तर कळतं हळूहळू.
सावल्या पार पायाखाली आल्या होत्या.सूर्य डोक्यावर आला होता तरी गारठा कमी होत नव्हता.वारा गारा घेऊन भणाभणा वाहत होता.हळूहळू सारी माणसं पांगत चालली होती.भरलेले घर रिकामं होऊ लागलं होतं.समोर दादाचा फोटो होता खूर्चीवर हार घातलेला.शायनासरीत आताचं उठून बोलतेलं असा.फुटू पाहीला की नुसता पोटात जाळ उठायचा.तेव्ह जाळ काळीज जाळीत पारवर डोक्यापर्यंत जायचा.हुंदका नुसता नरडयातचं आडकून बसायचा.वरचा श्वास वर. खालचा श्वास खाली व्हायचा.आता डोळं नाही पाझरतं.डोळयातलं पाणीच आटून गेलं आसलं. धा-बारा दिसं झालं की दादानी फाशी घेतलेली. कव्हरं डोळ तरी वाहतेल ?
सावल्या पार पायाखाली आल्या होत्या.सूर्य डोक्यावर आला होता तरी गारठा कमी होत नव्हता.वारा गारा घेऊन भणाभणा वाहत होता.हळूहळू सारी माणसं पांगत चालली होती.भरलेले घर रिकामं होऊ लागलं होतं.समोर दादाचा फोटो होता खूर्चीवर हार घातलेला.शायनासरीत आताचं उठून बोलतेलं असा.फुटू पाहीला की नुसता पोटात जाळ उठायचा.तेव्ह जाळ काळीज जाळीत पारवर डोक्यापर्यंत जायचा.हुंदका नुसता नरडयातचं आडकून बसायचा.वरचा श्वास वर. खालचा श्वास खाली व्हायचा.आता डोळं नाही पाझरतं.डोळयातलं पाणीच आटून गेलं आसलं. धा-बारा दिसं झालं की दादानी फाशी घेतलेली. कव्हरं डोळ तरी वाहतेल ?
चाफा.. प्रचित कसलेही बदल केलेले नाहीत.
हिरवा चाफा ह्या नावकडे लक्ष केंद्रित केल की वेगळच वाटत. हिरवी पालवी, हिरवी राई, हिरवागार परिसर, हिरवी पाने, गवत हेच ऐकायची आपल्याला सवय असते. पण हिरवे फुल म्हणजे जरा हटकेच. हिरव्या रंगामुळे झाडावर तो लपाछुपीच खेळत असतो. एका नजरेत सहसा ह्याचे छोटे फुल दिसत नाही.
बाळ फुलाला वास येत नाही. ज्या दिवशी फुल तयार होते त्यादिवशी ह्याचा सुगंध परिसरात दरवळायला लागतो. हिरव्या चाफ्याचा सुगंध मात्र पिवळा झाल्यावर जास्त दरवळतो. ह्याच्या सुगंधामुळे साप ह्या झाडाखाली येतात असेही म्हणतात.
