ज्ञानेश्वरी

भावार्थ दिपिका महात्म्य

ज्ञानेश्वरी ग्रंथ । केवळ महान ।
स्वये नारायण । कृपा करी ।।

ओवी नव्हे साच । परी हे दर्पण ।
दाखवाया जाण । आत्मराज ।।

ऐसी थोर कृति । ज्ञानदेवी केली ।
भाविकांसी भली । उद्धराया ।।

तया ग्रंथांतरी । रिघावे सज्जनी ।
मृदुभाव मनी । धरोनिया ।।

त्याही वरी भेटे । अंतरंग ज्ञाता ।
तरी येत हाता । पूर्ण सार ।।

भावार्थ दिपिका । ग्रंथराज थोर ।
लाभतो साचार । पूर्वपुण्ये ।।

जरी कृपालेश । माऊलीचा मिळे ।
तरीच आकळे । भावार्थासी ।।

ज्ञानदेवी साच । माऊलीच मूर्त । देतसे अमृत । साधकासी ।।

शांत मनोहर । देखणे नितळ । कोवळी विमळ । शब्द रत्ने ।।

निववी साधका । शब्दचि कौतुके । भाव अलौकिके । ठसविती ।।

ओवी ओवीतून । ज्ञान योग कर्म । दावितसे वर्म । ज्ञानदेवी ।।

सद्गुरुंच्या मुखे । अाकळे यथार्थ । मुख्य तो भावार्थ । ठाई पडे ।।

एकचित्त भावे । पठण मनन । ह्रदयी स्मरण । नित्य होता ।।

देतसे अाशिष । माऊली विशेष । साधका निःशेष । सप्रेमाने ।।

समाधान मुख्य । भक्तिभाव खूण । माऊली संपूर्ण । कृपा करी ।।

ज्ञानेश्वरी अध्याय १५ पुरुषोत्तम योग

संतांचे उपकार

भक्तासाठी देव | होतसे प्रगट | येरा तो अदृष्ट | आकळेना ||

भाव ऐसा थोर | देवापायी नित्य | जीवभाव सत्य | लुप्त होई ||

आठविता चित्ती | एकमात्र हरि | लौकिक विसरी | पूर्णपणे ||

वेड लागे देवा | भक्ताचेच पूर्ण | सांडिले निर्गुण | अरुपत्व ||

ठाकतसे उभा | भक्ताचे ह्रदयी | निर्गुण सामायी | सगुणत्वे ||

आकळावे वाटे | कोणासी श्रीहरि | अभंग उच्चारी | सप्रेमाने ||

ज्ञानेश्वरी गाथा | मनन - चिंतन | स्वये नारायण | दृष्य होई ||

ज्ञानेश्वरी नित्यपाठ - स्वामी स्वरूपानंद (पांवस)

पूजनीय स्वामीजींनी जी काही ग्रंथसंपदा निर्माण केली त्यातील हा अतिशय छोटेखानी ग्रंथ - ज्ञानेश्वरीतील निवडक १०९ ओव्या असलेला - "ज्ञानेश्वरी नित्यपाठ". केवळ १५-२० मिनिटात या ओव्या वाचून होतील इतका हा सुटसुटीत ग्रंथ. मात्र अर्थाकडे ध्यान देऊन शांतपणे या ओव्या वाचत गेल्यास आपल्या नित्याच्या जीवनालाही जागृती प्रदान करणारा असा एक समर्थ ग्रंथ आहे.

विपायें जरी आठवला चित्ता | तरी दे आपुली योग्यता ...
(ज्ञानेश्वरी अभ्यास - भाग १२ )

विपायें जरी आठवला चित्ता | तरी दे आपुली योग्यता | हें असो तयातें प्रशंसितां | लाभु आथि ||अ. ६-१०४||
(जयाचे स्मरण | स्वभावेचि होता | आपुली योग्यता | देई जो का ||
बहु बोलु काय | तयाचे स्तवन | होय ते पावन | लाभदायी || अभंग ज्ञा.)

माऊलींची ज्ञानेश्वरी अतिशय थोर ग्रंथ का आहे तर त्यात या अशा बहारदार, अनुभूतिपूर्ण ओव्या आहेत म्हणून.

भक्त - सकाम आणि निष्काम - श्री ज्ञानेश्वरी अभ्यास भाग ११.

अन्तवत्तु फलं तेषां तद्भ्वत्यल्पमेधसाम् |
देवान्देवयजो यान्ति मद्भक्ता यान्ति मामपि ||अ. ७ - २३||
(अल्प बुद्धीमुळे त्यांस मिळे फळ अशाश्वत । देवांचे भक्त देवांस माझे ते मज पावती ॥ गीताई ॥)

देवाकडे कोण काय मागेल हे काही सांगता येत नाही. अगदी छोट्याशा गोष्टी मागणार्‍यांपासून ते मला तुझ्याशिवाय काहीही नको असे म्हणणारे - अशा विविध मंडळींबद्दल स्वतः भगवंत, माऊली काय म्हणाताहेत ते पाहूयात.

देखे अखंडित प्रसन्नता | आथि जेथ चित्ता | श्री ज्ञानेश्वरी अभ्यास - भाग १०

देखे अखंडित प्रसन्नता | आथि जेथ चित्ता | तेथ रिगणे नाही समस्तां | संसारदु:खा || अ. २-३३८ ||

प्रसादे सर्वदुःखानां हानिरस्योपजायते |
प्रसन्नचेतसो ह्याशु बुद्धिः पर्यवतिष्ठते ||६५||
(प्रसन्नतेपुढे सर्व दुःखे जाती झडूनिया । प्रसन्नतेने बुद्धीची स्थिरता शीघ्र होतसे ॥ गीताई ॥)

या श्लोकावर विवरण करताना माऊलींनी ही अतिशय गोड ओवी लिहिली आहे.

जैसा अमृताचा निर्झरु| प्रसवे जयाचा जठरु| तया क्षुधेतृषेचा अडदरु| कहींचि नाहीं ||३३९||(अडदरु=चिंता)

श्री ज्ञानेश्वरी अभ्यास - भाग ९ - माऊलीविरचित भक्त लक्षणे ..

तयांचें आम्हां व्यसन | ते आमुचें निधिनिधान | किंबहुना समाधान | ते मिळती तैं ....
अर्थात - माऊलीविरचित भक्त लक्षणे ......

तो पहावा हे डोहळे | म्हणौनि अचक्षूसी मज डोळे | हातींचेनि लीलाकमळें | पुजूं तयातें ||२२३||
दोंवरी दोनी | भुजा आलों घेउनि | आलिंगावयालागुनी | तयाचें आंग ||२२४||

श्रीमद भगवद्गीतेतील बाराव्या अध्यायाला "भक्तियोग" अशी यथार्थ संज्ञा आहे - कारण
अद्वेष्टा सर्वभूतानां मैत्रः करुण एव च |

ज्ञानेश्वरी समजावून घेताना....

सर्वस्य चाहं हृदि संनिविष्टो मत्तः स्मृतिर्ज्ञानमपोहनं च |
वेदैश्च सर्वैरहमेव वेद्यो वेदान्तकृद्वेदविदेवचाहम् ||१५|| गीता - अध्याय १५ ||

सर्वांतरी मी करितो निवास । देतो स्मृति ज्ञान विवेक सर्वा ॥ समग्र वेदांस हि मी चि वेद्य । वेद-ज्ञ मी वेद-रहस्य-कर्ता ॥ १५ ॥ गीताई||

"एऱ्हवीं सर्वांच्या हृदयदेशीं| मी अमुका आहें ऐसी| जे बुद्धि स्फुरे अहर्निशीं| ते वस्तु गा मी ||४२१||"
अशी अतिशय सुरेख सुरुवात करुन परमात्माच कसा सर्वांच्या अंतरात "मी मी" असा अहर्निश स्फुरत असतो हे माऊली विवरुन सांगताहेत.

हे सगळं मुळातूनच वाचण्यासारखे आहे.