भाषा (२) : शब्दवेध व शब्दरंग

वि. का. राजवाडे यांच्या लेखनात काही
शब्दरूपे आणि शब्दप्रयोग आपण आता वापरतो त्या मराठीपेक्षा निराळे दिसले. जसे :

वाट पहाणे = मार्गप्रतीक्षा करणे

दृष्टिगोचर = दृग्गोचर

बडदास्त = बरदास्त

दिसेनासे = दिसत नासे झाले

बाजारहाट = हाट बाजार

हास्यास्पद = हास्यकारक

निंदानालस्ती = निंदाकुत्स्ना

अखंड = बिनखळ / खळ न पडता (मारा केला)

पाढा = पाडा

निवडणे = वेणून काढणे

कट्टर भक्त = कट्टे भक्त

गंमत वाटली वाचतांना, भाषेचा एक वेगळाच फ्लेवर

वेणून काढणे :
साफसफाई, रान/ तण वेचून काढणे; कपाटाची, घराची साफ सफाई करून नकोत त्या वस्तू काढून टाकणे ह्यासाठी दक्षिण कोंकणात बेणणे, बेणणी करणे हे शब्द रोजच्या भाषेत आहेत.
हास्यास्पद आणि हास्यकारक हे शब्द सध्याच्या मराठीत समानार्थी नाहीत. हास्यास्पद म्हणजे हसण्याजोगे. उदा. लज्जास्पद, निंदास्पद वगैरे. हास्यकारक म्हणजे हास्य निर्माण करणारे. लज्जास्पद म्हणजे लाज वाटावी असे ( कृत्य) निंदास्पद म्हणजे निंदेला पात्र, दुसऱ्याने निंदा करावी असे वक्तव्य, कृत्य.

हास्यास्पद आणि हास्यकारक हे शब्द सध्याच्या मराठीत समानार्थी नाहीत.

+१

बरोबर. म्हणूनच निराळे भासले वाचतांना

वाचतोय. बरेच नवीन शब्द समजले.

बेणणे- दक्षिणच नाही, उत्तर कोकणातही वापरतात हा शब्द

मुखरित असाही शब्द बरेच वेळा वापरला गेलेला वाचला आहे. किंबहुना मुखरित हाच अधिक वापरात होता/ आहे.

मुखर प्रमाणे ‘मूर्धन्य’ हा शब्दसुद्धा दिसत नाही.

हो, मीही ‘मुखरित’च वाचला आहे.
महादेवी वर्मांचं ‘मुखर पिक, हौले बोल’ हे गीत आठवलं त्यावरून.
इथे साधारण ३:१२ला सुरू होतं.

मुखर आणि मूर्धन्य दोन्ही हिंदीत मात्र वापरात आहेत. स्वातींचे उदाहरण घेतले तर महादेवी वर्मांना दोन्हीं लागू होतात -

हिंदी साहित्य की मूर्धन्य रचनाकार
छायावादी काव्य की मुखर कवयित्री

भैरव रागात एक ख्याल आहे, भोर भयो म्हणून (विलंबित एकतालात), त्याच्या अंतऱ्यात तो मुखर शब्द येतो.

बोलत तमचर मुखर सुहावन निशी तमा (हे तमा काय आहे माहीत नाही... की तिथे समा पाहिजे?)
बिगत भई उजियारी

तमा म्हणजे रात्र, बिगत - सर(ले)ली

पण मग 'निशी तमा' म्हणजे वटवृक्षाच्या झाडाखाली पिवळं पीतांबर नेसल्यापैकी झालं ते.

ओह! तम म्हणजे अंधःकार बिगत , उजियारी भई. आता आलं लक्षात. उषःकाल होता होताच्या उलट अवस्था आहे. काळरात्र जाता जाता उषःकाल होई, वाढवेळी मनमोहना, ऊठ, जागा होई.

अंधारी (तमा) रात्र (निशी) सरली, आणि आता उजेड (उजियारा) होत आहे.
(न धरि शस्त्र करी मी…)

हो, आता माझ्या डोक्यात उजियारा पडला.

तुला फारेन्डाचं आवडतं 'धागे तोड लाओ… रोशनी से नूर के' माहीत नाही का? नेसतात भलेभलेही पिवळा पीतांबर वृत्तपूर्तीसाठी.

आईला! हे भारी आहे. माहीत नव्हतं आणि आधी नीट लक्ष नव्हतं दिलं शब्दांकडे.

मोदकाच्या कळ्यांना 'मुखर्‍या'ही म्हणतात हे त्यावरून सहज आठवलं.

आमच्या क्रोशातही मुखऱ्या असतात

या त्या मुखऱ्या. कुमार सर म्हणतात तसं कापडाला बारीक भोक पडावं तसं, फक्त किनारीला विणतात हे.