भाषा (२) : शब्दवेध व शब्दरंग

कुसू = कुंपणाची भिंत

यालाच ‘गडगा’ असेही संबोधन आहे. विशेषतः दगडी कुंपण

एका जुन्या लेखात (छापण्याचे वर्ष १९२३) नोकरी साठी ‘पाइकी‘ असा शब्द वाचला.

ती प्रार्थना आठवली…. ‘पाईक’ होण्याचा मी प्रयत्न करीन !

वेसकट-कुसू व गडगा - शब्द फार आवडले. अस्सल गावाकडील मातीचा सुगंध आहे त्यांना. डोळ्यासमोर असे कुसू घातलेले कौलारु घर येते ज्याच्या अंगणात आणि परसदारी, प्राजक्त, बेल, नारळ, तगर, मोगरा, सीताफळ आणि पेरु, आवळा लावलेले आहेत.

पाईक म्हणजे सैन्यातला पायिक असावा का? पदाती? सर्वात निम्न स्तरावरचा सैनिक? चाकर?
मग पायकी म्हणजे चाकरमानकी, चाकरमानीपणा वगैरे?

>>> पाईक म्हणजे सैन्यातला पायिक असावा का? पदाती?
शक्य आहे.

त्यावरून थोडी टॅन्जन्ट मारू का?
काव्य/गायनाशी संबंधित अनेक शब्द पायांशी निगडीत असतात. उदा. (नाट्य)पदं, द्विपदी / अष्टपदी / दशपदी काव्यरचना, (अभंगां/ओव्यांचे) चरण - हे कशामुळे असेल?
मुळात 'संगीता'त 'गीतं च वाद्यं च नृत्यं च' या सर्वांचा समावेश असल्यामुळे असेल का?

गाण्याशी संबंधित अनेक शब्द पायांशी निगडीत असतात.....

Stunning observation , never thought of this before !

पद म्हणजे पाऊल. पद्य म्हणजे स्टेप बाय स्टेप पुढे चालत अथवा सरकत रहाणारी साहित्य रचना. गद्याला अशा पायऱ्या पायऱ्या नसतात. ते सरळ एका रांगेत सगळे शब्द कोंबून तयार केले जाते. छंदोबद्ध किंवा वृत्तबद्ध काव्याचे तसे नसते. त्यात स्टेप्स म्हणजे पदे असतात. म्हणून एकपदी, द्विपदी, चतुष्पदी, अष्टपदी असे प्रकार निर्माण झाले. चतुष्पदीचे चौपाई झाले. तुलसी रामायणातला प्रसिद्ध काव्यालंकार.
ध्रुवपद म्हणजे अढळपद. ते असतेच. सुरुवातीला, कडव्याच्या शेवटी वगैरे.
धृपद गायकीमध्येही स्थिरता अपेक्षित आहे. लंबी बिलंपत, पुष्कळसा भाग तालवाद्याशिवायची धीमी आलापी वगैरे.

होय, छंदोबद्ध किंवा वृत्तबद्ध काव्यालाच हे लागू होतं हे खरं आहे.
(कारण त्यात 'कडवे'पणा आहे - हा विनोद करायचा मोह टाळते आहे. )

आणखी एक टॅन्जन्ट मारू का? विठ्ठलाचे 'समचरण' म्हणतात त्याचा अर्थ काय?

विठ्ठलाच्या मूर्तीचे दोन्ही पाय एकमेकांना लागूनच आहेत म्हणून त्याला समचरण म्हणतात माझ्या आठवणीप्रमाणे. मूळ मूर्ती पंढरपूर ची की माढ्याची यावर बराच वाद झाला होता असे आठवते. रा चिं ढेरे यांच्या पुस्तकातही आहे. वरदा जास्त सांगू शकेल.

कडवेपणा!
समचरण मुद्रा आणि त्रिभंगी देहुडा अशा दोन मुद्रा आहेत. समचरण म्हणजे दोन्ही पाय सरळ ठेवून आणि शरीरही सरळ ठेवून.
दुसरी मुद्रा श्रीकृष्ण बासरी वाजवताना उभा असतो तशी. उजवा पाय डाव्या पावलावरून डाव्या बाजूला नेऊन तळवे टेकवून आणि टाचा अधांतरी ठेऊन शरीराला तीन ठिकाणी बाक देऊन - गुढगे, कंबर आणि खांदे हे परस्परविरुद्ध दिशांना वाकवलेले - म्हणून तो बांका, बांके विहारी, त्रिवक्र, त्रिभंग देही .
ओडिसी आणि भरत नाट्यम् नृत्यांमध्ये ही मुद्रा अधिक दिसून येते.

मेग्लोमेनिया साठी ‘महत्वोन्माद’ असा शब्द वाचला.
योग्य वाटतोय.

'समचरणा'बद्दलच्या माहितीसाठी धन्यवाद.

>>> मेग्लोमेनिया साठी ‘महत्वोन्माद’ असा शब्द वाचला.
'दर्प' शब्द याच अर्थी वापरतात ना?

Megalomania - दंडेलशाही?
कोणाला उद्देश्युन असा प्रश्न नाहीये. कोणीही उत्तर देउ शकते अथवा दुर्लक्ष करु शकते. माझे स्वगत आहे.

धन्यवाद डॉक्टर.

Megalomania उन्मादच्या अधिक जवळ जातो
+१

मद हा शब्द त्या अर्थाच्या जवळ जाईल का? (षड्रिपूंपैकी एक)

ह्म्म्म मदोन्मत्त

मद म्हणजे (कशाचाही) कैफ (इन्टॉक्सिकेशन). त्यात तो ऑम्नीपोटन्सचा भ्रम असेलच असं नाही. आठवा: मदालसा, किंवा फार कशाला - मद्य!

होय, बरोबर आहे, कुमारसर.