प्रतिभावंतांच्या तऱ्हा

मस्त धागा आहे हा. बरीच नवीन माहिती मिळाली.

मी "अनुकूल" कथेचा दुवा दिला होता. कुणी वाचली का? काय वाटले?

थोडी वाचली, पण पूर्ण नाही. निवांत वेळ मिळाला नाही. पण वाचणार आहे.

'अनुकूल' आणि त्या खालची 'द स्केअरक्रो' दोन्ही वाचल्या. 'द स्केअरक्रो' सुरवातीला भितीदायक आणि नंतर अतिशय दुर्दैवी वाटली. कमी शब्दांत प्रभावी आहे.

अनुकूल या कथेत आणि फिल्ममधे फार फरक नाही. तरीही -

अनुकूलचे मालक निकुंज बाबू फिल्ममधे प्रोफेसर व यात व्यावसायिक आहेत. कथेत ते मित्रांसोबत विरंगुळा म्हणून जुगार खेळतात. त्यांचे व्यवसायाने वकील असलेले काका- निबारन बॅनर्जी त्यांच्याकडे अधुनमधून येत असतात. जे कंजूष असूनही भरपूर संपत्ती बाळगून असतात. फिल्ममधे स्वतः निकुंज बाबुंनी भगवद्गीतेत नीती व सत्याची बाजू कशी बदलत असते आणि अशा वेळी आपण विवेकाने - conscience ने ठरवून आपल्या हिताचे निर्णय घ्यावे लागतात असे सांगितले.

कथेत तसं काही नाही, त्याची अशी द्विधा मनस्थिती होत नाही. उलट तो आपापलेच शिकून निबारन बाबूंची गीतापठणातली चूक दाखवून देतो. तेव्हा ते त्यांना यःकश्चित नोकराने आपल्या सारख्याची चूक काढणं हा मोठा अपमान वाटून निकुंज बाबुंकडे तक्रार करतात. निबारन बाबूंना अनुकूलला आवडून घ्यायचेच नसते असे येथे वाटले. सगळ्यात अनाकलनीय किंवा open to interpretation म्हणता येईल अशी गोष्ट म्हणजे नंतर जेव्हा टागोरांचे गाणं गुणगुणत असताना अनुकूल निबारनबाबूंची चूक दाखवून देतो व ते त्याच्यावर हात उगारतात व तो त्यांना बोटाने शॉक देऊन मारतो. अर्थात या नियमाची सर्वांना कल्पना असते व निकुंज बाबुंचा व्यवसाय डबघाईस आला आहे, त्या कारणाने अनुकूलला परत पाठवावे लागणार आहे याचीही अनुकूलला कल्पना असतेच. या 'अपघातामुळे' काकांची सगळी प्रॉपर्टी निकुंज बाबुंना मिळते.

फिल्म मधे त्याला गीतेवर बोलून विवेकाबद्दल समजावलेले दाखवले आहे. येथे त्याने स्वतःच निर्णय घेतला आहे. अनुकूलने परिस्थितीनुरूप स्वतःत बदल केले आहेत, त्याला निकुंज बाबुंकडे रहायचे आहे. त्यासाठी त्यांना पैशाची गरज होती, त्याने अडाप्ट आणि इवॉल्व केले आहे. तो 'आता यांच्या मृत्यूने तुमचं भलंच होईल' असेही म्हणतो. त्याला स्वतःची विकसित होत जाणारी मन आणि बुद्धी आहे. जे फिल्म मधे तितके स्पष्टपणे लक्षात येत नाही. त्याने ह्या नियमाचा स्वतःच्या आणि निकुंज बाबूंच्या हितासाठी वापर केल्यासारखे कथेत ठळकपणे जाणवते.

छान परिक्षण केले आहे. या कथे बद्दल बरेच काही लिहिण्यासारखे आहे. पण मला वाटते हा धागा त्या साठी नाही. satyajit ray ह्यांच्या सिनेमाबद्दल बरेच काही लिहिले गेले आहे. पण आपल्या मराठी वाचकांना त्यांच्या कथांबद्दल फारशी माहिती नसावी असे मला वाटते.

धन्यवाद. हो, हा धागा नाही त्यासाठी. बाकीच्या पोस्टीबद्दल अनुमोदन.

आज अलगुज शब्दाचा शोध घेत "फारसी मराठी " शब्दकोशापर्यंत पोहोचलो. हा कोश माधव त्रिंबक पटवर्धन ह्यांनी तयार केला. ते माधव जुलिअन ह्या टोपण नावाने मराठीत कविता करत असत. ते फारशी भाषेचे अभ्यासू होते. त्या भाषेचे प्राध्यापकही होते.
त्यांनी "बेगमेचे शिवबास पत्र" नावाची कविता केली होती. महाराज जेव्हा दिल्लीला गेले होते तेव्हा कुणी बेगम त्यांच्यावर फिदा झाली आणि तिने हे पत्र लिहिले अशी पार्श्वभूमी. कदाचित काही दुसरीही कथा असेल . ह्या कवितेत अनेक फारसी शब्दांचा भरणा होता. मी खूप शोध घेतला पण मला ही कविता मिळाली नाही.
अनंत काणेकर ह्यांनी मग "शिवबाचे बेगमेस उत्तर" म्हणून एक कविता केली. हे उत्तर केवळ मूळ कवितेची खिल्ली उडवण्यासाठी रचले होते. काणेकरांची "उत्तर" मजेदार आहे.
वर उल्लेखिलेल्या कवितेस उत्तर म्हणून अनंत काणेकरांनी पुढील कविता जुलै ३,१९२८ ह्या दिवशी केली.

मज पाहुनी तुवा गे । लिहिलेस बेगमे, ते
अडखळत वाचुनीया । आनंद होइ माते
ते ’नाथ’ आणि ’स्वामी’ । मज सर्व काहि उमजे
इश्की, दमिष्कि, दिल्नूर । काहीच गे, न समजे !
जरि या मराठमोळ्या । शिवबास बोध व्हावा,
तरि फारशी-मराठी । मज कोश पाठवावा

प्रेरणादायी आहे ही पोस्ट.

>>>>“ते अजून ठरायचे आहे !”
वाह!!! तडफदार. मेष-सूर्य. मला आवडतात मेष-सू जातक. म्हणजे सहसा असे पहाण्यात आहे. विशेषतः स्त्रिया.

त्या कोणत्याही वेळी कोणताही राग तन्मयतेने गाऊ शकतात. >> आवडले आणि पटले सुद्धा.

दिवसा शरीरात डोपामिन निर्माण होते तर रात्री मेलाटोनिन >> विकिपीडिया नुसार: The anticipation of most types of rewards increases the level of dopamine in the brain. (अर्थातच जागेपणी म्हणजे दिवसा). Melatonin is a hormone secreted in the brain during the night, playing a crucial role in regulating the sleep-wake cycle. पण रागदारीमुळे डोपामिन/मेलाटोनिन यांच्यावर परिणाम होतो हे मत अतिशयोक्ती वाटते. अमक्या वेळी तमका राग गायचा, हा भंपकपणा वाटतो. किंवा कदाचित राग मेघमल्हारसारखे असेल. मुळात गायचा हा राग पावसाळ्यातच आणि जर चुकून माकून पाऊस पडला की म्हणायचे की बघा बघा, या रागामुळे पाऊस पडला.

सगळे राग आणि त्यांच्या गायच्या वेळा यांचा अभ्यास नाही. पण काही राग मात्र मनात एक भाववस्था निर्माण करतात आणि ती वेळेशी जोडलेली असते.

किशोरीताईंची 'सहेला रे' ऐकताना डोक्यात सकाळची प्रसन्न वेळच येते. त्याच रागातलं खूप प्रसिद्ध चित्रपटगीत - 'ज्योती कलश छलके' - हे पण तीच वेळ जागवते डोक्यात. ज्योती कलश छलके याचे शब्द सकाळचे वर्णन करतात म्हणून त्या वेळेची जाणीव होते का डोक्यात? तर नाही. नुसत्या वाद्यांवर जरी ते गाणे वाजवले तरी तोच अनुभव येतो मला. सहेलामध्ये तर सकाळाचे वर्णनही नाहीये तरी ती बंदिश सकाळच जाणवून देते. त्यामुळे सकाळाच्या घाई-गडबडीत भूप ऐकायला जितका मस्त वाटतो तितका तो दुपारी निवांतपणे ऐकला तरी वाटत नाही.

याच्या उलट वृंदावनी सारंग - त्याच्या सुरावटी लहानपणीच्या सुट्टीतल्या दुपारची आठवण करून देते. एक आळस आहे पण थकवा नाही, काही करायची उर्मी आहे - अशी काहीशी अवस्था होते तो ऐकताना. त्यात ना सकाळचा प्रसन्नपणा आहे ना संध्याकाळची हुरहुर. त्यामुळे तो सकाळी किंवा संध्याकाळी ऐकताना जास्त मजा येत नाही.

अर्थात हा माझा अनुभव झाला. डॉक्टरांनीच लिहिलेल्या "आंबट बुवा आणि खारट बाई" चा अनुभव जसा सगळ्यांना येऊ शकत नाही तसा हाही अनुभव सगळ्यांना येइलच असे नाही. पण तो अनुभव एखाद्याला नाही आला म्हणजे ते म्हणणे चुकीचे ठरत नाही.

तर्कतिर्थ लक्ष्मणशास्त्र्यांनी त्यांच्या मुलाखतीत सांगितले होते - गुरुकुलात वादविवाद आयोजीत केले जात. प्रत्येक वेळेला विद्यार्थ्याला त्याला पटणारे मतच मांडायला मिळेल असे नसायचे. अनेक वेळा त्याला न पटणारे मतही मांडायला लागायचे अणि तेही अगदी हिरीरीने. हे एवढ्याकरता केले जायचे की विद्यार्थ्याला आपले मत तावून सुलाखून घेता यावे आणि जेंव्हा तो दुसर्‍या मताचे खंडन करेल तेंव्हा ते अभ्यासपूर्ण असेल. त्याला कळत नाही किंवा त्याला पटत नाही म्हणून दुसर्‍या बाजूला भंपकपणा म्हणेल असे होणार नाही.

पण रागदारीमुळे डोपामिन/मेलाटोनिन यांच्यावर परिणाम होतो हे मत अतिशयोक्ती वाटते>>> रागदारी बद्दल माहित नाही पण संगीतामुळे डोपामिन वर परिणाम होतो. आन्त्तर जालावर शोध घेतल्यावर बरेच संदर्भ मिळाले.

@माधव
उत्कृष्ट प्रतिसाद.
मला सकाळी उठल्यानंतर प्रभातवंदनाच ऐकायला आवडेल. तेव्हा जीना यहा मरना यहा असलंकाही नाही आवडणा र.

छान लिहिले आहे माधव आणि कुमारसर. दोन्ही पोस्टी मुद्देसूद वाटल्या. गुरुकुलातली पद्धत आवडली. मनाच्या निकोप वाढीसाठी आदर्श वाटली. संगीताच्या मनावर होणारा परिणाम तर आपण अनुभवतोच, मूड बदलतो बऱ्याच गाण्यांनी. त्याला खरेतर संदर्भांची गरजही नाही.

<< किशोरीताईंची 'सहेला रे' ऐकताना डोक्यात सकाळची प्रसन्न वेळच येते. >>
"सहेला रे" हे भूप रागातले गाणे आहे म्हणे आणि भूप राग संध्याकाळी ७ ते ९ दरम्यान गायला जातो म्हणे. थोडक्यात, एखादे गाणे आवडले तर वाट्टेल तेव्हा बिनदिक्कत गा आणि ऐका. उगीच विशिष्ट रागाचा आणि विशिष्ट वेळेचा मुलामा नको. I rest my case.

उबो, तुम्हाला माझा मुद्दाच कळला नाही.

मी दोन राग ऐकल्यावर 'मला' काय अनुभूती येते ते लिहिले होते. त्यातली एक अनुभूती ही प्रचलीत वेळेशी विपरीत आहे (भूप) आणि दुसरी प्रचलीत वेळेला अनुसरून आहे (वृंदावनी सारंग).

कुठलीही कलाकृती जो अनुभव देते तो केवळ व्यक्तीसापेक्ष असतो. त्या कलाकृतीने एका माणसाला जे वाटेल त्याच्या बरोबर उलटे दुसर्‍या माणसाला वाटू शकते. त्यात चूक बरोबर असे काही नसते - भंपकपणा तर नसतोच नसतो.

त्यामुळे एखादा राग एखाद्या ठराविक वेळी का गायचा, तसे केल्याने काय फायदे तोटे होतात (निदान स्वतःपुरते तरी), तो दुसर्‍या वेळेस गायल्याने काय होते याचा पुरेपुर अभ्यास केल्याशिवाय त्याला भंपक्पणा म्हणणे मला तरी योग्य वाटत नाही. कलेच्या बाबतीत तो अभ्यास हा अधिकच क्लिष्ट असतो कारण वर म्हटल्याप्रमाणे कलेचा अनुभव हा व्यक्तीसापेक्ष असतो.

छान माहिती.

माधव, छान पोस्ट.
कुमार सर, छान लिहिले आहे.
ग्राहकांचा मूड व संगीतप्रकार>>>>> अगदी पटले.

ही पोस्टही छान आहे. उंची रेस्टॉरंट्स मधे खरेच मंद संगीत असते, बरेचदा तर शब्द नसलेलं म्हणजे नुसतीच सितार किंवा पियानो वगैरे मागे वाजत असते. संथ कारभार असतो आणि किमती चौपट करून वसूल केलेलाही असतो. जरा अंधारही असतो म्हणजे प्रकाशयोजना सुद्धा माईल्ड किंवा रिलॅक्स्ड असते. मंद संगीत व मंद प्रकाश अशा 'ॲम्बियन्स'ने भलतेच रिलॅक्स वाटते.

मराठी पुस्तकात कायम अशा भारी रेस्टॉरंटमधलं संगीत 'सांद्र' असतं, असा उल्लेख असायचा. पुलंच्या अपूर्वाईत माँजिनीज रेस्टॉरंटमधील फजितीचा किस्सा आहे, त्यामधे 'तत्कालीन कादंबरीकारांनी ते संगीत सांद्र असतं' असं बजावून सांगितल्याचा उल्लेख आहे.

अनया,
अगदी अगदी.
कुमार सरांचे वर्णन वाचून मलाही अगदी हाच किस्सा आठवला. त्यात त्यांनी काटेचमच्यावर लिहिलेही होते की टेबलावर काटा पाहिला की अंगावर दुसरा काटा यायचा.

मंद संगीत असते >>> त्यात बर्‍याच वेळेला ट्रेबल कमी केलेला असतो. हाय फ्रिक्वेन्सी वगळल्यामुळे तो मंदपणा अधिक प्रभावशाली होतो. दुसरा फायदा असा की आवाज एका ठिकाणाहून येतो असे न वाटता चहूकडून येतोय असे वाटते.