शब्दवेध व शब्दरंग (४)

होड संस्कृत पुल्लिंगी शब्द आहे ज्याचा अर्थ तर, नाव (बोट अर्थाने) होतो. कदाचित त्याचे स्त्रीलिंगी रूप असावे.

अलबत्या- गलबत्या
मूळ शब्द अलबत्. मोठ्या लोकांच्या प्रत्येक विधानास अलबत म्हणजे हे असेच आहें असे म्हणून माना डोलावणारे, होयबा, हाँ जी हाँ जी करणारे ते अलबते. मराठीतील द्विरुक्ती करण्याच्या पद्धती प्रमाणे अलबते-गलबते. सोमाजी गोमाजी, नगण्य माणसे.

दाते शब्दकोशात अलबत्यागलबत्या व वरच्या अन्य शब्दांचा अर्थ वेगळा आहे. कोणीहि; कोणीतरी; भलतासलता; साळकोगीमाळकोजी; गोमाजीसोमाजी; यःकश्चित्, लुडबुड्या माणूस; अलतुफालतु;
इंग्रजीतलं Tom, Dick and Harry

असा शब्द आहे, हेच मला माहीत नाही. या नावाचं एक बालनाट्य होतं , एवढं आठवतंय.

सोमाजी गोमाजी >>> यांचे 'आडनाव' कापशे कसं काय आलं हे कुणाला माहिती आहे का ? >>> ती एक बालकथा आहे ना? त्याचं शरीर कापसासारखं असतं, तो एकेक अवयव काढू शकतो वगैरे. छान छान गोष्टी कॅसेटमध्ये आहे दिलीप प्रभावळकरांच्या आवाजात.

कुरुची छान.

कुयोग हा एक शब्दही असाच. सुयोग वापरात येतो, कुयोग विशेष नाही.

या उलट कुख्यात हा सुख्यात पेक्षा जास्त प्रचलित आहे.

कु असेल तर सु हवा. ख्यातीची क्वालिटी नीट सांगायला

विख्यात

'ख्यात'ला वेगळा सु लावायची आवश्यकता आहे का ? >>> नसावी. उदा - ख्यातकिर्त

हो, ख्यातनामही.
सुविख्यात म्हणतात पण.
तसंच कुरुपचं विरुद्धार्थी रूप 'सुरूप' न होता सुस्वरूप होतं.

सुप्रसिद्ध - कुप्रसिद्ध दोन्ही सारख्याच प्रमाणात रूढ असावेत त्यामानाने.

सुविख्यात, हो की.

मूळ ख्या - बोलणे- ख्याति प्रख्यात आख्यान संख्या इत्यादि

छान चर्चा. कुरुची नैसर्गिक वाटत नाहीये, सवय नसल्याने असेल.

काल एका पुस्तकात आभासा ऐवजी 'प्रतिभास' वाचला. झेंडुची फुले - केशवकुमार

पण शब्दांचे अर्थ बदलतात ना?
शिक्षण = education
प्रशिक्षण = training

स्थान - प्रस्थान, भाव - प्रभाव, कृती - प्रकृती, वृत्त - प्रवृत्त, सिद्ध - प्रसिद्ध सगळे अर्थ बदललेले आहेत.

उपसर्ग कुठे अर्थ बदलतात, कुठे तो अधिक ठळक करतात, कुठे अर्थ विरुध्द करतात, कुठे अधिक माहिती देतात, कुठे काहीच करत नाहीत. अर्थ बदलतात याची उदाहरणे वर झाली.
अधिक ठळक करणे: शुद्ध - विशुद्ध.
उलट अर्थ करणे: श्रांत - विश्रांत
अधिक माहिती देणे: प्रसिद्ध - सुप्रसिद्ध - कुप्रसिद्ध (प्रसिद्ध आहे पण, सु की कु सांगणे.)
काहीच न करणे : ख्यात - प्रख्यात (?)
वरच्यासाठी इतर उदाहरण किंवा उपसर्ग या व्यतिरिक्त अजुन काय करतात भर घाला.

ख्यात - प्रख्यात >> इथे प्रकर्षाने ख्यात असा अर्थ अभिप्रेत आहे. वरती कुमार सरांनी वेगवेगळे अर्थ दिलेच आहेत, आत्ता पाहिले.

अछा धन्यवाद. उपसर्गांविषयी वरील माहिती सरांनी सांगितलेली लक्षात राहिली. अर्थात बदल होत नाही याचे उदाहरण आठवत नाहीय. संस्कृतमध्ये रुह् आणि आरुह् यात बहुतेक अर्थात बदल होत नाही (नक्की आठवत नाही), पण मराठी उदाहरण अजिबात आठवत नाहीय.

धन्यवाद.

काल वंश या शब्दाचा वेगळा अर्थ कळला. वंशवृक्ष, वंशवन असे शब्द प्रयोग होते.
वंश = बांबू/वेळू.