आपल्यापैकी बहुतेकांच्या घरांमध्ये छोटे-साधे का होईना देवघर असायचे-असते. मराठी लेखनात संध्याकाळी दिवेलागणीला आजी-आजोबा-वडीलधारी मंडळी कशी लहान मुलांना शुभम करोति, रामरक्षादि प्रार्थना परवचा म्हणायला उद्युक्त करत, शिकवत अशी वर्णने फार येतात. त्यावरून दैनंदिन प्रार्थना हा बहुसंख्य घरांमध्ये रुळलेला उपचार होता असा निष्कर्ष काढता येतो. आजही घरोघरी देवघर दिसते. कुणाकडे मोठे, कुणाकडे साधे, फळीवरचे. मनःशांतीसाठी, अडचणीच्यावेळी करुणा भाकण्यासाठी, आनंदाच्या प्रसंगी आभार मानण्यासाठी, सणावाराचा आमोद साजरा करण्यासाठी देवघरात देवपूजा-प्रार्थना करणे घरोघरी परंपरेने चालत आलेले आहे.
सहसा घरातले जेष्ठ पंचोपचाराने किंवा दोनवेळा दिवा लावून, मंत्रादि म्हणून देवपूजा करतांना दिसतात. कार्यबाहुल्यामुळे काहीजण दररोज पूजन करू शकत नसले तरी घराबाहेर पडतांना देवघरातल्या देवाला नमस्कार करून बाहेर पडतात. काहीजण तिथे बसून मंत्र, प्रार्थना, पोथ्या, धार्मिक पुस्तकांचे नियमित वाचन करतात. आदल्या पीढीत असलेला सकाळ-संध्याकाळ देवापुढे दिवा लावण्याचा उपचार काहींकडे आता 'दिवसातून वेळ मिळेल तेंव्हा' पार पडतो. बहुसंख्य घरांमध्ये कुठल्या ना कुठल्या रूपात 'दैनंदिन देवपूजा' होते आणि ती करण्यासाठी नेमून दिलेले स्थान म्हणून 'देवघर' आपल्या घरांमधील एक महत्वाची जागा असते हे निश्चित .
देवघर / shrine घरात असणे ही एक छान कन्सेप्ट आहे. आस्तिक मनाला सुखावणारी, थोडे गुंतवणारी. That part of home as a sacred sanctuary, a fortress of calm and purity; where one retreats for solace and peace. देवघर वैयक्तिक आवडीप्रमाणे अनेकानेक प्रकारात दिसते. जुन्या मोठ्या घरांमधल्या प्रशस्त, शिसवी किंवा सागवानाच्या लाकडी देवघरांपासून ते संगमरवराची कोरीव, काचेची, कपाटासारखी बंदिस्त, भिंतीतच देवडीसारखी केलेली, पाट-चौरंगावर मांडलेली, भिंती-फडताळावरची No fuss साधी अशी देवघरे नजरेस पडतात. निरनिराळ्या उपकरणांनी, दिवे-समयांनी देवघर सजवणे अनेकांना आवडते.
आधी स्वतःच्या आणि प्रियजनांच्या घरातल्या देवघराबद्दल लिहितो थोडे.
♠️ सर्वसामान्य लहान मुलांप्रमाणे माझी देवघराची पहिली ओळख-स्मृती दोन्ही आजोळघरांची आहे. पैतृक कुटुंबात आजी शेतीवाडी स्वतः एकट्याने सांभाळणारी पूर्णवेळ वर्किंग वुमन असल्याने तिचे देवघर - देवपूजा साधे सुटसुटीत होते. भिंतीतल्या एका देवळीत आंब्याच्या लाकडी पाटावर ठेवलेले विग्रह आणि अंगणात असलेल्या मोठ्या तगराची चार-दोन फुले वाहून, दोनवेळा दिवा दाखवून संपन्न होणारी साधी नित्य देवपूजा. बाकी काम एके काम. नो-फस. तिची देवाबद्दलची श्रद्धा मात्र बावन्नकशी होती. विशेष आनंदाची घटना घडल्यास चटकन त्या देवघरातल्या देवापुढे दिवा लावण्याची तिची पद्धत was her way of saying ‘Thank You’ to the Almighty.
♠️ दुसरीकडे आईच्या माहेरी खूप धार्मिक वातावरण होते, त्यांचे देवघर म्हणजे मोठाच पसारा. घरात गायत्रीचे मंदिर, त्यात देवादिकांच्या भरपूर प्रतिमा, त्यांना रेशमी वस्त्रे, खऱ्या सोन्या-रुप्याचे दागिने, रोज व्याघ्रचर्मावर बसून दिवसातून अनेकवेळा आहुती अर्पिण्यासाठीचे तांब्याचे अग्निकुंड, मंत्रोचारात संपन्न होणारे, घरात धूर-धूर करणारे नित्यअग्निहोत्र वगैरे. पूजेची भांडी वेगळी होतीच पण हवनकुंडासाठी लागणाऱ्या वस्तूंचे एक निराळेच जग होते. त्यात आंबा, कडुलिंब, वड, पिंपळ आणि चंदनाच्या झाडांच्या 'आपोआप गळून पडलेल्या/ तुटलेल्या' फांद्यांचे एकाच सुबक आकारात कापलेले छोटे-छोटे तुकडे, हाताने तोडलेल्या उसापासून केलेला जुना गूळ, गाईच्या दुधापासून केलेले, मातीच्या कोऱ्या माठात साठवलेले जुने तूप (वासराने मनसोक्त पिऊन मग उरलेले दूधच यासाठी वापरावे असा कडक नियम), हातसडीचे तांदूळ आणि जव अशा वस्तूंची प्रचंड गुंतागुंतीची आणि overtly demanding सिस्टीम होती. लहानपणी त्या घरातला मुक्काम पंधरवाड्यापेक्षा जास्त नसे म्हणून ते देवघर आणि त्या समृद्ध पसाऱ्याचे कौतुक वाटत असे. त्याचा कुटुंबाला, विशेषतः लहान मुलांना, सेवेकऱ्यांना किती जाच होत असेल ते फार नंतर समजले.
♠️ माझ्या १-२ बालमित्रांच्या घरी भरपूर देवप्रतिमा असलेले मोठे देव्हारे होते. सरसकट सर्व स्त्रिया-मुलींना शिवण्याची मनाई असणे आणि आम्हा मुलांनाही जवळ न जाता / न शिवता नमस्कार करण्याचा त्यांच्या कुटुंबीयांचा आग्रह आवडत नसे. देवघरे मात्र सुंदर कोरीवकामांमुळे आणि त्या चमचमत्या लाकडी फिनिश मुळे फार आवडायची.
♠️ शेजारी पद्माबाईंच्या देवघरात सुंदर गाद्या-गिरद्यांवर पहुडलेला बालकृष्ण असलेले देवघर होते. त्याला पडदा सरकवून छोट्या छोट्या भांड्यांतून जेवण-पाणी, दुपारी वामकुक्षी अशी नित्यसेवा अकाली वैधव्य आलेल्या पद्माबाई करत. घरात कुणीही नवीन कपडा आणला की त्यातला एक धागा काढून त्यांच्या देवाला वाहत. “मेरे लड्डूगोपाल को भोजन कौन करायेगा” या विवंचनेत त्या कुठेच परगावी जात नसत. ते देवघर खूप सुंदर होते आणि बाईंचे वागणे गमतीशीर.
♠️ दिल्लीतल्या प्रदीर्घ वास्तव्यात एकदा दिवंगत पंतप्रधान इंदिरा गांधींचे १ सफदरजंग रोडवरचे राहते घर आणि त्यातले देवघर बघायचा योग आला. तेसुद्धा एक विशेष लक्षात राहण्यासारखे देवघर. शिव परिवार, सूर्य, देवी इत्यादी हिंदू देवादिकांच्या प्रतिमांसोबतच रुद्राक्ष, शंख, तुळशीमाळ, मुखपृष्ठावर नाजूक कश्मिरी कलाकुसर असलेली कुराणाची प्रत, Holy Cross , गुरुग्रंथ साहिब ची प्रत, गुरुमुखीतले जपजी साहिब, पारशी धर्मग्रंथ आणि झरतृष्ट, अहुरा माझदाच्या प्रतिमा असे सर्वसमावेशक देवघर त्यांच्या बहुआयामी आणि धर्मश्रद्ध व्यक्तिमत्वाचे extension वाटले होते मला.
♠️ साधारण १२ वर्षांपूर्वी पाहिलेले एका चेन्नईकर मित्राच्या घरातले देवघर निराळ्या कारणासाठी लक्षात राहिले आहे. सदैव कुलूपबंद, बाहेरचा दरवाजा बंद केल्यास कोठीघर वाटावे असे. आत मात्र सुंदर द्राविडी कोरीवकाम, भरगच्च सोनेरी फिनिश असलेले लाकडी खांब, भिंतीवर तंजावूर पद्धतीची चित्रे, दक्षिणी घाटाची पितळी भांडी-उपकरणी असलेले मोठे देवघर. फुले-धूप- मंगल कलश असे सजलेले. पण शापित, अस्पृश्य. ते मला एकदाच आणि निव्वळ अपघातानेच बघायला मिळाले कारण असा भाग त्याच्या घरात आहे हेसुद्धा कुणाला माहिती नव्हते-नाही. हे कुटुंब द्रमुक पक्षाच्या संस्थापक सदस्यांपैकी, ईश्वराचे अस्तित्व कठोर शब्दात नाकारणारे, पूजा अर्चा आणि कर्मकांडाला जाहीररीत्या तिलांजली दिलेले. सर्व मित्र-नातेवाईक पक्षाचे खंदे कार्यकर्ते आणि पक्षप्रमुखांच्या अत्यंत जवळच्या वर्तुळातले. त्यात हा माणूस घनघोर आस्तिक असल्याचे कुणालाही सांगू धजत नव्हता. मूर्तिपूजा भयंकर पाप असल्याचे संस्कार त्याच्यावर लहान असल्यापासून झाले होते. रोज कामावरून घरी आल्यावर गुपचूप घरातले हे चोर-देवघर उघडून स्वतःला त्यात कोंडून पूजा करायचा आणि त्यातल्या मूर्ती-तसबिरींशी बोलायचा. ढसाढसा रडायचा. त्याच्या जीवनाचे अँकर असलेले हे देवघर मला आणि त्याच्या पत्नीला सोडून कुणालाच माहित नाही.
♠️ चेन्नई वास्तव्यात एक प्रतिथयश मेंदूतज्ञ डॉक्टर, चेन्नई महापालिकेत काम करणारा एक सामान्य कारकून आणि स्वतः च्या अय्यंगार वारश्याचा प्रचंड दर्प असलेल्या एक आर्किटेक्ट बाई अशा वैविध्यपूर्ण पार्श्वभूमीतल्या तमिळ मित्रांकडून त्यांच्याकडे शैव, वैष्णव, स्मार्त, उर्ध्वपुंड-त्रिपुंडधारी, देवीपंचायतनी, सूर्यपंचायतनी वगैरे कुटुंबांची देवघरे एकमेकांपेक्षा वेगळी असतात आणि त्यांच्या दैनंदिन देवपूजेत फरक असतो हे समजले. म्हणजे त्यांनीच साभिमान सांगितले, मी न विचारता. उदा. देवालयाला “मनुष्यालय” म्हणणे, शैव घरात पतीने देवाची आरती करतांना पत्नीने उभे राहून घंटानाद करणे तर वैष्णव स्त्रियांनी आसनस्थ होऊन प्रार्थना-आरती म्हणणे; सायंकाळी शंखनाद करणे-न करणे, स्मार्तांकडे शिव, देवी, गणपती, सूर्य, विष्णु असे सर्वच देव फक्त पाच शालिग्रामांच्या रूपात असणे वगैरे. Very deeply enshrined rituals !
♠️ जापान आणि थायलंडमधील परिचितांकडे घर आणि ऑफिस दोन्हीकडे सुंदर सजवलेली देवघरे, त्यातल्या बुद्ध- बोधिसत्वाच्या देखण्या मूर्ती, समोर फुलाफळांची, जलपात्रांची अभिरुचीसंपन्न आरास असे दृश्य हमखास दिसायचे. बाहेर जातांना नमस्कार करुन जाण्याची आणि विशेषतः “येतो रे मी जरा जाऊन“ असे त्या देवाला मोठ्याने सांगायची पद्धत आणि झोपण्याच्या आधी घरातल्या देवघराचे दरवाज़े बंद करणे मस्ट! गंमत नुसती.
♠️ विराट कोहली,दीपिका पादुकोण सारखे सेलेब्रिटीज़ आपल्या प्रवासात स्वतःचे “मोबाइल” देवघर घेऊन जातात हे एक निरीक्षण. अनेक धर्मगुरुसुद्धा असेच करतात. सुपरस्टार रजनीकांत चेन्नईतील पोए’ज गार्डनच्या तर अमिताभ बच्चन मुंबईतल्या जलसातल्या देवघरात नित्यपूजा करत असतांनाचे फोटो-रील्स भरपूर प्रसिद्धी पावतात. अंबानींच्या एंटेलियातले देवघर इज सुपर व्हिजिबल थिंगी. It’s everywhere on visual media ! याबाबतीत सामान्य-असामान्य व्यक्तींमध्ये भेद असलाच तर तो देवघराचा पसारा किती मोठा,वैभवशाली किंवा किती साधा एवढाच.
♠️ Back to my own story: वयाच्या पंधरा वर्षांपर्यंत भाड्याच्या रहात असू, तिथे घरात साधे फळीवरचे देवघर होते, आईचा कोपरा. तिने मातृगृहातून आणलेली गायत्रीची छबी आणि चार-दोन अन्य पितळी मूर्ती. यातील गणपतीचे रूप तुंदिलतनु नसून six pack ab वाले आहे. आपल्या घरचा गणपती इतरांकडच्या गणपतीसारखा ढेरपोट्या नाही हे माझे लहानपणीचे एक दु:ख 
आई पहाटे स्नान, देवपूजा, मंत्रपठण झाल्याशिवाय पाणीसुद्धा पीत नसे. याउलट बाबा देव मानत नाहीत. आईनी देवघरात देवापुढे दिवा लावला की ते त्या वातीनी सिगरेट पेटवत. वर्षानुवर्षे, दररोज ! दोघे आपापल्या भूमिकेवर ठाम, पण या मुद्दयावरून कधी त्यांच्यात वाद झालेला बघितला नाही. आम्ही भावंडे लहान होतो तेव्हां देवघराशी आमचा संबंध फक्त जो काही प्रसाद वगैरे ठेवला असेल तो सर्वप्रथम लंपास करण्यापुरता. पूजा-प्रार्थना करण्याची सक्ती, त्यासाठीचे प्रोत्साहन आम्हाला नव्हते.
♠️ पुढे शिक्षण, नोकरी-उद्योगानिमित्त बाहेर पडलो, अनेक घरा-शहरांतून वास्तव्य घडले पण माझे म्हणून देवघर- shrine कधी नव्हते. Devotional music विशेषत: हिन्दी मराठी भजनं आणि गुरुबानी शबद कीर्तन ऐकणे, काही स्तोत्रांना आणि भजनांना स्वतः चाली लावणे आणि हा पसारा ठेवलाय तो कोपरा पवित्र समजणे एव्हढाच माझा धर्मकर्माशी संबंध.
♠️ अकाली आई गेली आणि तिचे देवघर अनेक वर्ष ओसाड-उजाड पडले. पुढे अनेक वर्षांनी सौ आणि कन्या दोघींना एकाचवेळी दैनंदिन देवपूजेची इच्छा आणि पुढे सवय निर्माण झाली आणि घरातले देवघर पुन्हा सजीव झाले. आता त्यात आजी आणि आई दोघींचे देव आहेत, “अहो” आईंचेही काही. तस्मात् सगळेच विग्रह खूप जुने आहेत. सर्वात तरुण ३० ते सर्वात सिनियर १२६ वर्ष अशा वयाचे. माझा bend of mind Deeply religious yet non-ritualistic असा आहे. माझा देव माझ्या मनात. माझा मित्र. सखा, माझे प्रेयस. त्यामुळे देवपूजा, नित्य प्रार्थना माझ्यासाठी नाही. जमेल, मूड असेल तर कधीतरी दिवा दाखवतो, खूप ताजी फुले असतील तर सजावट करतो. देवघर आणि त्यातली भांडी-दिवे वगैरे घरातल्या इतर जागा-वस्तूंसारखेच स्वच्छ आणि टापटिप रहावे याकडे लक्ष देतो.
मनाच्या कंडीशनिंग मुळेही असेल पण सुस्नात,सुगंधी तुपा-तेलाचे दिवे, रंगीत फुले अशा आराशीत विराजमान झालेल्या, मंद प्रकाशात चमकणाऱ्या, कधीकाळी आई-आजीचा स्पर्श झालेल्या देवमूर्ती बघून फार आश्वस्त आणि प्रसन्न वाटते. पत्नी-कन्येच्या देवापुढे नत झालेल्या कपाळाचे आणि विग्रहांना स्पर्शून आलेल्या हातांचे चुंबन घेणे ही माझी देवपूजा !
आणि हो, सांगायचे राहिलेच, बाबांना सिगरेट सोडून आता खूप वर्ष झालीत 
* * *
घरातल्या पूजास्थानाचा-देवघराचा धागा असावा अशी चर्चा माझ्या एका अन्य लेखावर झाली होती. एका गणेशोत्सवात देवघराचे फोटो शेयर करण्याचा धागा आला होता, तिथे काही चित्रे-आठवणी होत्या. :
(https://www.maayboli.com/node/85612)
त्यावरून आपल्यापैकी अनेकांना याविषयीचे विचार, आठवणी, अनुभव, फोटो, चिंतन शेयर करायला आवडेल असे वाटते. तसे जरूर करा हा आग्रह.
यानिमित्ताने पुन्हा कोणितरी
यानिमित्ताने पुन्हा कोणितरी आठवलं
हो गं पियू, अमाच आठवली मला.
हो गं पियू, अमाच आठवली मला.
छानच लेख अनिंद्य
नेहमीप्रमाणेछानच लेख व फोटो !
नेहमीप्रमाणे छानच लेख व फोटो !
लेख छान... सगळी देवघरे मस्तच.
लेख छान... सगळी देवघरे मस्तच...
देवघर म्हणलं की... रोज गावभर फिरुन विविध फुलं गोळाकरुन तासभर तल्लीन होउन देखणी पूजा करणारे आजोबा आठवतात. त्यांचा आणि आज्जीचा बारीक आवाजात चाललेला नित्यपाठ आठवतो.. अजोबांची पूजा चालु असताना आजीचा स्वयंपाक, ताक घुसळणं आठवतं. हे सगळं आठवलं की घशात दुखायला लागतं...आजकाल अशी पूजा कोणी केलेली बरेच दिवसात पाहिली नाही.
आईनी देवघरात देवापुढे दिवा लावला की ते त्या वातीनी सिगरेट पेटवत. वर्षानुवर्षे, दररोज ! >> हे अजिबात आवडले नाही... स्वत:ची नास्तिक म्हणुन ठाम भुमिका सांभाळताना समोरच्या व्यक्तीच्या श्रद्धास्थानाचा अपमान करणं कोणत्याच अँगलने पटु शकत नाही. असो..
बाकी लिखाण करताना हे गाळलं असतं तर चाललं असतं असं वाटतंय. असो..
एक एक देवघरांचे व्यक्तीमत्व
एक एक देवघरांचे व्यक्तीमत्व खूप मस्त रेखाटले आहे. तुमच्या वडीलांच्या आईंचा, म्हणजे तुमच्या आज्जीचा प्रसंग मनास स्पर्शून गेला. साधीच पूजा मात्र चांगलं घडलं की दिवा लावणे.
सुरेख लेख.
सुरेख लेख.
माहेरी साधेसे फणसाच्या फळीवरचे देवघर होते.काही तसबिरी टांगलेल्या होत्या आणि पितळी की तांब्याच्या ताम्हणात काही मूर्ती होत्या.मला फक्त लंगड्या baalakrushnachi मूर्ती तेवढी आठवते.
जास्त आवडीचे होते ते चंदनाचे जाडजूड खोड आणि उगाळलेले चंदन काढून ठेवायला पाऊण फूट लांब शिंपला.तो खरा मोती काढल्यावर मिळवलेला/मिळालेल्या शिंपल्याचा अर्धा भाग होता.
बाकी देवाचा आणि माझा संबंध फक्त परिक्षेपुरता येत असे.
घरी फारसे कोणाला आजी वगळता पूजाअर्चा करताना पाहिले नाही. संध्याकाळी देवाभोवती दिवा लावलेला पाहून खूप छान वाटायचं.
असंच एक आईच्या आत्याचे देवघर.त्यात देव्हारा होता की नाही ते आता आठवत नाही. पण पूर्ण भिंत तसाबिरींनी लपेटून गेली होती.त्यात आवडीची तसबीर म्हणजे पिंपळ पानावर पहुडलेल्या baalakrushnachi. पायाचा अंगठा तोंडात तोंडात घालून .चांगल्या मोठमोठ्या तसबिरी होत्या.त्यांना वाहिलेली गुलाबी रंगाची गुलाबी आणि इतर फुले.मन हरखून जायचे.
सदाशिव पेठीत आजोळ होते.
सदाशिव पेठेत आजोळ होते. मामाकडे नित्यपूजा षोडषोपचारे होत असे. लिमयेंच्या वाड्यात आजोबा भाड्याने रहात. या वाड्यात प्राजक्त, तगर, मोगरा, जाई, जास्वंद, गुलाब, कोरांटी काय नव्हते? सारे सारे होते आणि पहाटे मी फुले वेचायला जात असे अंगण घमघमलेले असे. विशेषतः दवांत न्हालेली फुले. मोगरा व प्राजक्त.
मी आजोळी असले की देवपूजा हे माझे आवडते काम असे. मग देवांना आंघोळ घालणे, पंच्याने पुसणे, अष्टगंधादि उगाळून लावणे, फुले वाहून, निरांजनाने ओवाळणे, उदबत्ती. अगदी पाचही सेन्सेस ना आवडणारी अशी ती पूजा होइ. मला भयंकर आवडे. कारण आई-बाबा नास्तिक. घरात फक्त राम-मारुतीची तस्वीर. नो पूजा.
दुपारी फुलपाखरांमागे भटकणे. एकदा एक पोपटी मोठ्ठे फुलपाखरु पकडलेले. पण लगेच सोडून दिले. पिवळ्या पर्‍या (माझा शब्द) तर किती दिसत त्याची गणतीच नसे. साळू म्हणुन एक मैत्रिण होती. घारी-गोरी.
सुंदर लेख
सुंदर लेख
आवडता विषय
गणेशोत्सवात झब्बू च्या धाग्यावर खूप जणांनी सुरेख photo दिले आहेत.
त्या धाग्याची link लेखाच्या खाली तळटीप म्हणून देता का?
.
गंमत म्हणजे हा लेख वाचताना आता मी देवघरासमोरच बसलेली आहे
.
एक बेसिक प्रश्न आहे विग्रह म्हणजे काय?
.. गणेशोत्सवात झब्बू च्या
.. गणेशोत्सवात झब्बू च्या धाग्यावर खूप जणांनी सुरेख photo दिले आहेत. त्या धाग्याची link लेखाच्या खाली तळटीप म्हणून देता का?…
जरूर.
हे केले.
@ किल्ली
@ किल्ली
विग्रह = देवमूर्ती ; भक्तांच्या इच्छा पुरविण्याकरिता देवाने धारण केलेला देह.
धन्यवाद अनिंद्य
धन्यवाद अनिंद्य
छान लिहिलं आहे, अनिंद्य.
छान लिहिलं आहे, अनिंद्य. किती मजेशीर आहेत एकेक चालीरीती!
मी स्वतः अग्नास्तिक (agnostic
) आहे. जुन्या घरात मीच हौशीने मांडलेला देव्हारा होता, पण त्याच्या भोवती कर्मकांडांचं शेवाळ साचत गेलं आणि माझी त्याच्याशी नाळ तुटली. इतकी की तिथून बस्तान हललं तेव्हा आधी 'नकोच नवीन घरात हे काही' असंही निक्षून वाटल्याचं आठवतं.
पण मग एक छोटेखानी देव्हारा मांडलाच. सकाळ संध्याकाळ हात जोडायला, गोडधोड केलं - किंवा मोसमातल्या पहिल्या आंब्यासारखं आणलं - की नैवेद्य दाखवायला, उन्हाळ्यात दारचे मोगरे बहरतात तेव्हा कौतुकाने वाहायला, आनंदाची बातमी ऐकली की तुमच्या आजीसारखा दिवा लावून साखर ठेवायला एक जागा हवीच घरात असं वाटलं खरं. मोस्टली कृतज्ञता व्यक्त करायलाच.
मजा म्हणजे मी घरात सिक्युरिटी सिस्टिम घेतली तेव्हा माझ्या मुलाने त्या हब, कॅमेरा, सेन्सर्सची त्या अ‍ॅपमधली नावं 'अंबिका, गणपती, मारुती' वगैरे ठेवली. आमचे हे देव खरोखरीच आमचं संरक्षण करतात!
माहेरी घरात कधीच देवघर किंवा
माहेरी घरात कधीच देवघर किंवा देवाच्या मूर्ती / तसबिरी नव्हत्या. आई आणि बाबा, दोघे नास्तिक.
आईच्या माहेरी पण देवघर आणि देव नव्हते पूर्वी. मग धाकट्या मामाने ख्रिश्चन मुलीशी लग्न केलं. ती गणपती भक्त आहे. त्यामूळे त्याच्याकडे आता गणपतीच्या बऱ्याच मूर्ती आहेत. एक जिझस पण आहे क्रॉसावर चढवलेला शेजारीच. मामी पूर्वी तिथे उदबत्त्या लावायची. आता बहूतेक ॲलर्जी मूळे ते बंद झाले. मोठ्या मामाचा नस्तिकतेकडून अस्तिकते कडे प्रवास झालाय. त्याच्या घरी आहे देवघर छोटेसे. साग्रसंगीत नाही पण देवापुढे दिवा लावणे इतके तो करतो.
बाबांच्या माहेरी सगळ्या काकांकडे आहे देवघर. सकाळी देव ताम्हणात ठेवून धुणे, मग टिळा लावून फुलं चढवून पूजा करणे आणि संध्याकाळी देवापुढे दिवा लावणे केलं जाते.
लग्नानंतर सुरवातीला ५-६ वर्षे मी ज्या घरात राहत होते तिथे देवघर नव्हते. नवरा नास्तिक नसला तरी कर्मकांडे न करणारा असल्याने त्याला गरज वाटली नाही. सासूबाई येताना त्यांच्या पोथ्या - पुस्तकं घेवून यायच्या आणि सकाळ संध्याकाळ पाठ करायच्या त्यावेळी.
मग आम्ही नव्या, मोठ्या घरी शिफ्ट झालो. इथे भिंतीत एक टेबल बसेल इतके स्टोअर टाईप बांधलेलं देवघर आहे. आणि आधीचे घरमालक जाताना २-३ देवांच्या मूर्ती आण काही तसबिरी ठेवून गेलेत. तिथला बल्ब दिवसरात्र सुरू असतो. सासूबाई आल्या की त्या हल्ली तिथे पूजा करतात. पण त्या २-४ वर्षातून एकदा येतात. बाकी काळ फक्त तोहे धुळ बसू नये इतकी सफाई मी करून घेते. पण मुळात मनात काही भाव नसल्याने पूजा करणे मला जमत नाही. देवापुढे हात जोडून नमस्कार करत किती वेळ थांबायचे आणि मग त्यावेळी नक्की काय करायचे असतं असलं कन्फुजन मनात नेहमीच देवळात गेल्यावर होत असताना मी पुजा करू ही नये असं मला वाटते. नवऱ्याने केली असती पूजा तर माझी काही ना नाहीये. त्याची श्रद्धा.. पण तो काही करत नाही.
अनिंद्य, लेख खूप आवडला.
अनिंद्य, लेख खूप आवडला.
तुम्ही थायलंड मधली पद्धत सांगितली ती वाचून गंमत वाटली. मला पण हीच सवय आहे समहाऊ. बाहेर जाताना, झोपायला जाताना देवाला सांगायची. मला माझ्या देवांशी गप्पा मारायला पण खूप आवडतात. सगळ्यात जवळचे मित्र आहेत ते. देव्हारा, पूजा वगैरे काही अवडंबर नाही. एका नतमस्तक व्हायची आणि मानसिक ऊर्जा देणारी जागा आहे ती माझ्यासाठी.
व्यक्ती तितक्या प्रकृती सारखे
व्यक्ती तितक्या प्रकृती सारखे घरं तितकी (वेगवेगळी) देवघरं!
खूप छान लेख आहे. तुमची निरिक्षण शक्ती जबरदस्त आहे.
अनिंद्य, छान लिहिलं आहेत.
अनिंद्य, छान लिहिलं आहेत. फोटोखाली अनिंद्य sir’s असं का?
आमच्याकडे देवघर आहे. नवीन किचन करताना त्याकरता ती जागा राखून ठेवून डिझाईन केलं आहे. नवर्‍याला जेव्हा वेळ, मूड असतो तेव्हा तो उदबत्ती आणि सेज लावणं करतो. वास आवडतो आणि प्रसन्न वाटतं.
.. फोटोखाली अनिंद्य sir’s असं
.. फोटोखाली अनिंद्य sir’s असं का? ..
कॉपी पेस्ट + घाईचा परिणाम
केले दुरुस्त.
छान किस्से आणि आढावा.
छान किस्से आणि आढावा.
>>>That part of home as a sacred sanctuary, a fortress of calm and purity; where one retreats for solace and peace. >>>खरं आहे. असा घराचा एक हिस्सा घरभर प्रसन्नता पसरवतो निदान आमच्याकडे.
पद्माबाई बहुतेक महानुभव पंथाच्या असाव्यात. त्यांच्यात बाळकृष्णा साठीच देवघर असते. तिथे उरलेल्या ३२९९९९९९९ ना प्रवेश वर्ज असतो. बाळकृष्णाला भरवणं, झोपणं, उठवणं नित्याच असतं.
तुमच्या सारखा मीही रिच्युलिस्टिक नाही. म्हणजे जमेल तसं. हा एकच धर्म या बाबतीत खूप लवचिक. देवाला जा, नका जाऊ, पुजा, नका पुजू सगळं चालतं.
बाबा महाराजांना एकाने सांगितले I don't trust God. बाबा म्हणाले You are there because he trust you.
लेख आवडला.
लेख आवडला.
आजोळ हे फक्त आईच्या वडिलांचे घर या अर्थी वाचले होते. तुम्ही दोन्ही आजोळी लिहिलेलं वाचून शब्दकोशात अर्थ शोधला.
आईच्या बापाचें घर. [सं. आर्यालय-आर्यकुल; प्रा. अज्जउळ]
पण जुन्या काळात बापाच्या बापाचे घर तेच आपले घर असे. ते वेगळे नसे, त्यामुळे त्याच्यासाठी वेगळा शब्दही नव्हता. आताच्या काळात त्यालाही आजोळ म्हणायला हवे.
आमच्या जुन्या घरात एक १६ इंच बाय ८ इंचाची फळी, तिला खाली दोन नक्षीदार पाय भिंतीवर लावलेली होती. ते देवघर. इथे भिंतींत तीन फूट रुंद आणि अर्धा फूट खोल , त्याला दोन इंच पाया अशा खोबण्या आहेत. राहायला आल्यावर काही दिवसांत त्यात बसेल असं देवघर बाबांनी करून घेतलं. पुढे आणखी पैसे जमल्यावर मोठं कपाट केलं . त्यात वर दोन मजली देवघर, त्याखाली पुस्तके , पूजा सामग्री ठेवण्यासाठी खण (
ड्रॉवर, त्याखाली तीन कप्प्यांचं शोकेस आणि त्याखाली दोन मजली बंद कपाट. मजला म्हणजे इथे रॅक. जागा वाढल्याने देवाच्या तसबीरींची संख्याही वाढली. गणप्ती , विष्णू , शंकर पार्वती बालगणेश यांच्या सोबतीला देवी आणि साईबाबा आले. मग कुलदेवी आली. बाबांना गणपतीच्या तसबीरी जमवायचा छंद. तो मलाही लागला. तसबीरीऐवजी मूर्ती. कोणी नवं घर घेतलं की त्यांना भेट म्हणून गणेशमूर्ती देतो. ती घरी असेतो, भेट देण्या ऐवजी आपल्यालाच ठेवून घ्यावी असं वाटत राहतं.
पूजाअर्चेबद्दल - बाबांना झेपायचं तोवर ते हार फूल, दिवा उदबत्ती करायचे. आई अंघोळ करून आली की किचनमध्ये उदबत्ती लावायची आणि तिथूनच हॉलमधल्या देवांना दाखवायची. व्यकंटेश स्तोत्र म्हणत कामे करायची.
मी देवासमोर उभं राहून हात जोडत नाही. पण मनात प्रार्थना करतो आणि आभारही मानतो. देवघराची स्वच्छता ठेवण्यापुरता त्यांच्याशी संबंध.
अपवाद - गणेशचतुर्थी. त्यादिवशी हार, दुर्वा, दिवापाणी करायला आवडतं. घंटी वाजवून आरती म्हणायलाही..
आता त्या तसबीरी काढायच्या आहेत. गणपतीच्या मूर्ती आहेत. विठ्ठलरखुमाईची आणि बुद्धाची एकेक मूर्ती पाहण्यात आहे. त्या हव्या आहेत.
लेख खूपच आवडला. माझी आजी
लेख खूपच आवडला. माझी आजी (आईची आई) नास्तिक तर आजोबा आस्तिक होते. घर बांधताना त्यांनी खास मोठी खोली देवाघरासाठी बांधली होती. रिटायरमेंट नंतर रोज त्यांची तासभर पूजा अर्चना चाले. पहाटे सूर्योदयापूर्वी त्यांचे स्नान व देवपूजा आटोपलेले असे. आम्ही उठायचो त्यावेळी त्यांची मागच्या अंगणातल्या औदुंबराखाली दत्त उपासना सुरू असे. साधना संपली की ते सगळया बगीच्याला पाणी घालत. त्यावेळी पूर्ण वेळ रोज वेगवेगळी संस्कृत स्त्रोत्रे, श्लोक हळू आवाजात पठण करत.
सायंकाळी दिवा लावला की आम्हा नातवंडांबरोबर शुभंकरोती, हरिपाठ/ मनाचे श्लोक/ अभंग यांपैकी काही आणि १ ते २० पाढे म्हणत. जबरदस्त पाठांतर होते त्यांचे.
आजही देवघर म्हंटले की मला आजोबा आठवतात आणि आजोबांचा उल्लेख झाला की त्यांची पहाटे समईच्या प्रकाशातली, गुलबक्षी सोवळे नेसलेली, देवासमोर तल्लीन होऊन जप करत बसलेली मूर्ती डोळ्यासमोर येते.
.., आताच्या काळात त्यालाही
@ भरत,
… तुम्ही दोन्ही आजोळी लिहिलेलं वाचून शब्दकोशात अर्थ शोधला….
मला तुम्ही ही special treatment देता. I feel flattered. 🙏
.., आताच्या काळात त्यालाही आजोळ म्हणायला हवे.…
योग्य. आता पुरुषांचेही “माहेर” असते तसेच
फारच सुंदर लेख.
फारच सुंदर लेख.
बरीच नवीन माहिती मिळाली.
बऱ्याच आठवणींना उजाळा मिळाला.
गावी बाबांकडे, जुन्या कौलारू घरात, भिंतीतील फडताळात देवघर होते. त्यात फळी टाकून वरखाली असे दोन भाग केले होते. वरच्या भागात छोटी लाकडी मांडणी होती, दोन पायऱ्यांची. मांडणीवर दररोज धुतलेले वस्त्र टाकून वरच्या पायरीवर दाटीवाटीने overlap करून ओळीने ठेवलेले तांब्याच्या कडांचे तीसेक चांदीचे टाक. यात कुलदैवत, ग्रामदैवत, कुलस्वामिनी, क्षेत्रपाल इत्यादी देवता.
खालच्या पायरीवर पंचवीसेक पितळी मुर्त्या. त्यात आठदहा बाळकृष्णच. घरातल्या सगळ्या सासवा सुंनाचे. सासवांचे बाळकृष्ण दणदणीत मोठे, तर सुंनाचे काळानुरूप लहान नाजूक होत गेलेले. त्यांच्या उंचीनुसार एकाबाजूला एक मांडलेले. गणपती, विठ्ठल रखुमाई, दत्त, तुळजा भवानी, शिवलिंग इत्यादी. एका बाजूला काशीवरून आणलेले गंगाजलाचे छोटे गडवे, घंटा, निरांजन.
खालच्या कप्प्यात काही तसबिरी आणि पोथ्या. रोज पुजा, दिवा, उदबत्ती आणि भरपूर फुलांनी सजावट असायची. संध्याकाळी नैवेद्य.
फडताळाच्या बाजूला ताम्हण, गडवे, समया, कळशी अशी देवाची भांडी असत. घरात काही पूजा असल्यास देवापुढे रांगोळी काढून पूजा मांडली जाई. नागपंचमीला बाजूलाच भिंतीवर नाग, बाळनाग काढले जात. हे देवघर जमिनीलगत असल्याने बरेचदा एखादे रांगते मुल देवांशी खेळायला जात असे.
त्याउलट आजोळी. देवघर एका मोठ्या दिवळी/ देवळीत उंचीवर होते. तिथेही टाक आणि मूर्ती. पण पूजा खूप सुरेख असे आणि फुले फक्त चाफ्याचीच..देवपूजा केल्यावर नुसता फुलांचा, धुपाचा, कापराचा घमघमाट सुटे. देवपुजेनंतर गोग्रास नियमाने दीला जाई.
आता बरेच देवांचे टाक झिजले त्यामुळे त्यांची पूजा करून ते विसर्जित केले. बऱ्याच मूर्ती सगळ्यांनी वाटून घेतल्या. आमच्याकडे कुलाचार असल्याने राहिलेले सर्व टाक आणि काही मूर्ती व आजीचा सगळ्यात सुंदर मुकुटधारी बाळकृष्ण आलाय.
आताही देवघरात जरा दाटीवाटी आहे पण सगळे बसतात गर्दीत एकमेकाला चिकटून.
अनिंद्य, छान लेख आणि
अनिंद्य, छान लेख आणि सर्वांच्या आठवणीही सुंदर.
माझ्या आठवणीतली काही देवघरं आहेत त्यातलं आता सर्वात पटकन आठवलं ते चुलत बहिणीच्या सासरचे देवघर. त्यात देवांसोबत सचिन तेंडुलकरचा फोटोही होता आणि त्याची रोज पूजा केली जायची.
दुसरं आजोळचं देवघर. त्यात मुर्ती चार पाचच होत्या पण खूप दगड, खूप नारळ आणि शंख पण पूजेला लावलेले होते. कायम समई तेवत असायची पण वातावरण प्रसन्न वाटण्याऐवजी धीरगंभीर गूढ वाटायचं. मला तिथे खुपच भीती वाटायची अजूनही वाटते.
अजून एक म्हणजे नवऱ्याच्या आत्तेच्या घरातलं देवघर. १०*८ ची एक अख्खी खोली देवघर होती. आणि एक पूर्ण भिंत भरुन देवांच्या तसबिरी लावलेल्या होत्या. आत्तेचा नवरा पहाटे तीन ते सकाळी नऊ पूजा करायचे. नंतर रिटायर्ड झाल्यावर तर पूजेच्या वेळेचे बंधन उरले नाही. गेल्या वर्षी ते काका वारले आणि त्यांच्या मुलाने पाच मोजकेच देव एका पाटावर ठेवून बाकीचे सर्व समुद्रात विसर्जन केले.
लेखात एक मी लिहिले नाही ते
लेखात एक मी लिहिले नाही ते सध्या खूप मुले-मुली बाळगतात ते पर्स/ wallet देवघर. पर्समधे आवडत्या देवाची छबी असणे आणि तिला नमस्कार करणे. Lucky Charm.
कधी परिक्षाकेंद्राच्या बाहेर विद्यार्थ्यांना बघितले तर तुम्हाला दिसेलच
इथले सर्वांचे प्रतिसाद,
इथले सर्वांचे प्रतिसाद, त्यातल्या आठवणी सुंदर आहेत. फोन-व्हाट्सएपवरचे भावभारित संदेश-प्रतिसादही. Thank you so much for sharing the memories, events and emotions.
काही प्रतिसाद-मुद्दे विशेष विचारणीय, त्यावर नंतर लिहितो.
तुमच्या घरचं देवघर आवडलं.
तुमच्या घरचं देवघर आवडलं. सगळं लिहून शब्दकळेने डोळ्यासमोर उभं केल्यावर प्रत्यक्ष विग्रहांचा फोटो रसभंग करणारा ठरता.
मी पण गणेशचतुर्थी, दिवाळी, चैत्र पाडवा, नवरात्रात एखाद दोन दिवस आणि घरात खूप फुलं फुलली की पूजा करतो. तेव्हा देव आणि असलेली भांडी एकदम चकाचक लखलखीत करतो. बाकी दिवस मग ती ऑक्सीडाईज होत रहातात.
देवावर श्रद्धा पूर्वी होती आता कमी कमी होत देखल्या देवा आहे. स्तोत्र आरत्या म्हणायला आवडतात त्यात भाव नसला तरी आनंद खूप मिळतो. आठवणींना उजाळा, दुसरं काय.
@ देवकी,
@ देवकी,
..आवडीची तसबीर म्हणजे पिंपळ पानावर पहुडलेल्या बालकृष्णाची,पायाचा अंगठा तोंडात….
आणि त्यात तुमचं नाव देवकी ❤️
What a delight to know someone who knows this !! ही छबी जुन्या क्यालेंडरवर असायची. ते पान मात्र वडाचे. As in …
वटस्य पत्रस्य संपुटे शयानम्
बालंमुकुंदम मनसा स्मरामि ….
पटकन पं. जसराजांनी गायलेले कृष्णमानसपूजनस्तोत्र आठवले, त्याची सीडी आहे माझ्याकडे अजून.
@ स्वाती_आंबोळे,
… देव्हारा होता, पण त्याच्या भोवती कर्मकांडांचं शेवाळ साचत गेलं आणि माझी त्याच्याशी नाळ तुटली….
Beautifully captured the true feelings.
… देव खरोखरीच आमचं संरक्षण करतात … हे फार आवडले. friendly anchors, protectors
वर सामो यांनी षोडशोपचार
वर सामो यांनी षोडशोपचार नित्यपूजेबद्दल लिहिलेय. त्यात या १६ स्टेप्स असतात हे मी वाचलेय आणि लहानपणी पाहिलेय.
देव अतिथी म्हणून घरी आलाय तर त्याला हातपाय धुवायला, आंघोळीला पाणी देणे, खाऊपिऊ घालणे अशा humane स्टेप्स आहेत.
हे स्मृतीवरुन लिहितो आहे. चूकभूल देणे घेणे.
१) आवाहन = ज्याची पूजा करायची त्या देवतेला बोलावणे
२) आसन = बसायला
३) पाद्य = पाय धुवायला पाणी
४) अर्ध्य = तोंड धुवायला पाणी
५) आचमन = प्यायला पाणी
६) स्नान
७) वस्त्र
८) यज्ञोपवित (हे तो देव पुरुष असेल तर. Virgin असेल तर उदा. बालकृष्ण/ कार्तिकेय तर तीन आणि लग्न झालेला असेल तर सहा तृणी म्हणजे ६ धागे असलेले यज्ञोपवित)
९) गंध
१०) पुष्प (यात प्रत्येक देवी-देवाचे favourite colors फॉलो करतात)
११) धूप
१२) दीप
१३) नैवेद्य
१४) तांबूल
१५) दक्षिणा
१८) प्रदक्षिणा (सर्व दिशांना नमस्कार करण्याच्या हेतूने)
छान लिहिलंय तुम्ही अनिंद्य.
छान लिहिलंय तुम्ही अनिंद्य..माहेरी वैष्णव असल्यामुळे कडक सोवळ ओवळ होत..आजोबा फार सुंदर पूजा करायचे..आमच्याकडे देव संपुष्टात झाकून ठेवतात आणि पुरुष च पूजा करतात...गणपती पण सोवळ्यात..त्यामुळे decoration allowed नाही..अजून हि..खूप श्रद्धाळू आहे माहेर..
सासरी मांगल्याला गावी एक स्वतंत्र खोली आहे देवघरची
..ऐसपैस सगळे देव गुण्या गोविंदाने नांदतात तिथे...इतकं शांत आणि प्रसन्न वाटत..
सिंगापूर ला जुगाड करून एक देवघर बनवले होते .फोटो शोधून टाकते
खरच की षोडष म्हणजे १६
खरच की षोडष म्हणजे १६
मी नैवेद्यही दाखवायचे कदाचित पंचोपचार असेल डोन्ट नो. मामीने दाखविले, भाचीने(मी) केले. ते लहानशा वाटीतले गोड मिट्ट दूध , कमी असल्या कारणाने फारच गोड लागे
केया सुरेख देव्हारा.
Pages