शब्दवेध व शब्दरंग (३)

मानव, धन्यवाद !

हा धागा (इथल्या) "रातोरात" धमाल झाला. सगळेच भारी! >>> +११

कस्तान
= हलका, वाळलेला पाचोळा
ग्रामीण भागात प्रचलित.

(सं.) कुत्सित + तृण अशी त्याची फोड.
>>>> केरकस्तान = केरकचरा

कस्पट >>>>
यवरुन ही म्हण आहे :

'बायको धमकट दादला कसपट'
https://bruhadkosh.org/words?shodh=%E0%A4%95%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AA%...

धमकट= दांडपणा
दाते शब्दकोश

डंकीन
हे एक “विशेष”नाम असून ते लोणावळ्यातील आदिवासी स्त्रियांनी निर्मिलेले आहे. कोणत्या गोष्टीला त्या असे म्हणत असाव्यात ?

पहा विचार करून ……
नाही सुचले तर मग खालचे चित्र पहा :
..
..
..
..

या स्त्रियांच्या बोलीतला हा शब्द गेल्या पिढीतील साहित्यिक अनंत काणेकर यांच्या फार आवडीचा होता. त्या शब्दातून दख्खनच्या राणीचा वेग आणि आक्रमक रुबाब सार्थ व्यक्त होतो असे ते म्हणायचे.

डाकीण, मोटर-पंप सेट >>> रोचक!

'डे क्विन लिहितात का?

त्या आदिवासी स्त्रिया ट्रेनमध्ये येऊन करवंदे विकायच्या/ विकत असतील.
त्यांच्या आवाजात, "आगं ये डंकीन आली बघ" असे काही ऐकायला नक्कीच मजा येत असेल.

छान.
सध्याचे DUNKIN हे मुद्रानाम खादाडीच्या गोष्टींना दिले आहे !
https://en.m.wikipedia.org/wiki/Dunkin%27_Donuts

अच्छा !
डंक, डंख असे दोन्ही पर्याय आहेत तर...

चला,
डंक, डंका, डंकी, डंके.... अशी बाराखडी आता बघायला मिळते आहे !

डंकीण (=पंप) हा शब्द कोशात दिलेला असून तो donkey pump यावरून आलेला आहे
https://bruhadkosh.org/words?shodh=%E0%A4%A1%E0%A4%82%E0%A4%95%E0%A5%80%...

लेखिका, प्राध्यापिका, मुख्याध्यापिका, सेविका,
वरील स्त्रीलिंगी शब्दांना कोणी आक्षेप घेणार नाही कारण तसा भाषाप्रघात पडलेला आहे.
पण आता एका मुद्द्याकडे येतो :
मराठी पदवाचक/स्थितीवाचक नामांची स्त्रीलिंगी रूपे करायची की नाही हा एक वादाचा मुद्दा आहे. यासंबंधी नक्की नियम मला माहित नाही. परंतु आपण जर खालील नामांची स्त्रीलिंगी रूपे हट्टाने करायला गेलो तर कसा घोटाळा होतो ते सहज समजून येईल :

. अभ्यासक (? अभ्यासिका = अभ्यासाची जागा)
. याचक (? याचिका = अर्ज)
. मुद्रक (? मुद्रिका = आंगठी, छाप.)
. ग्रंथपाल/ रोखपाल : ??

अर्थातच वरील स्त्रीलिंगी नामे ही चमत्कारिक किंवा हास्यास्पद होतात आणि ती पदाच्या मूळ अर्थापासूनही वंचित राहतात. आणि या सर्वांवर कडी होऊ शकते ती म्हणजे देशातील सर्वोच्च पदाच्या नामाबाबत – राष्ट्रपती ! (याचा घोळ मागे एकदा आपण सार्वजनिक स्तरावर पाहिलाच).

म्हणून असे वाटते, की पदवाचक नामांच्या लिंगभेदासंदर्भात मराठी भाषेचा म्हणून असा एक ठाम नियम नाही का ? (करावीत/करू नयेत)

ग्रामीण घरासंबंधीचे दोन शब्द अभ्यासनीय आहेत :
१. वळचण = घराच्या मूळ पायाच्या बाहेरचा पागोळ्यांच्या आतील प्रदेश.
२. पागोळी = पाण्याची धार व जेथून ती गळते तो घराचा प्रदेश.

हे अर्थ पाहिल्यानंतर सुद्धा वळचण नीट समजत नव्हती. मग इथले चित्र पाहिल्यानंतर उलगडा झाला :
https://bahuvidh.com/marathipratham/22945

वळचणीच्या संदर्भातील दोन म्हणी रोचक आहेत :
1. वळचणीची पाल = आडून कानवसा घेणारी व्यक्ति

2. वळचणीचे पाणी आढ्याला जात नाही = (पाणी खालून वर जात नाही यावरून) लहानाला मोठे होणे अशक्य.