वैखरी कैसेंनि सांगें!

हपा, सुंदर प्रतिसाद.
आपल्याकडे आलिंगनातून शक्तिपाताद्वारे दीक्षा देण्याची परंपरा आहे. जेव्हा अशी दीक्षा मिळते तेव्हा शिष्य/ भक्त अपर विश्वातून परविश्वात जातो. लौकिकातून अलौकिक बनतो., पारलौकिक बनतो. त्या चैतन्याशी त्याचे मिलन होते आणि अपार, अशारीरिक असा सहज आनंद त्याच्या ठायी विलसू लागतो. हेच प्राप्तव्य आणि साध्य असते. हे एकदा मिळाले की आणखी काही मिळवण्यासाठी धावणे धडपडणे थांबते. भक्तांचे सोने तर होतेच पण तो स्वतःच परीस -गुरू बनतो. अविकारी बनतो. सर्व लौकिक दु:खांतून मुक्त होतो. सूफी तत्त्वज्ञान ह्याच संकल्पनेवर आधारित आहे. आणि नाथ पंथीयांतला एक प्रवाहही.

सहीच हपा. पण दुसऱ्या ओळीत 'क्षेम देऊ गेले तव मी ची मी एकली' चा अर्थ लागत नाही मग. त्याला क्षेम म्हणजे मिठी असा अर्थ घ्यावा लागतो.

म्हणवूनि स्फुरताति बाहु यावरून क्षेम म्हणजे इथे आलिंगन हा अर्थ योग्य वाटतो.

अमित आणि भरत, पॉइंट आहे.

काय मागावे आणिक
उभे ठाके मोक्ष सूख
उभे ठाके मोक्ष सूख
समचरण सुंदर
कांसे ल्याला पीतांबर
धन्य झाली माझी भक्ती
वोळंगिल्या चारी मुक्तीf
पसरोनि दोन्ही बाहू
आलिंगिला पंढरी राऊ
आलिंगिला पंढरी राऊ

किंवा,. मोकलूनी आस, जाहले उदास
घेई कान्होपात्रेस हृदयास

उद्बोधक चर्चा सुरू आहे.

लेख व चर्चा आवडते आहे.

अतिशय सुंदर लेख /संवादु आहे.. तुमचं असंच आणखी रचना/ विराण्यांवरही चिंतन वाचायला आवडेल.

खूप सुंदर!

"दुजेविण अनुवादु" पाशी गाडी नेहमी अडायची, ती तुमच्या विवेचनामुळे पुढे गेली. अगदीच पटलं ते!

मला यातल्या "अगणित लावण्य" बद्दल कायम प्रश्न पडतो. >>> लावण्य हे लक्षणांनी बनले असते (रंग, आकार, पोत इत्यादी). एखादे लक्षण एका वस्तूला लावण्य देत असेल तरी तेच लक्षण दुसर्‍या वस्तूला लावण्य देईलच असे नाही. त्यामुळे वस्तूच्या लावण्याच्या लक्षणांवर मर्यादा असते पण ज्ञानेश्वरांना जाणवलेली विठ्ठलाच्या लावण्याची लक्षणे अमर्याद होती - मधुराष्टकात जशी श्रीकृष्णाची प्रत्येक गोष्ट मधुर असल्याचे वर्णन आहे तसेच ज्ञानेश्वरांना विठ्ठलाचे प्रत्येक लक्षण सुंदरच दिसले. अगणीत लक्षणांनी बनलेले लावण्य म्हणून अगणीत लावण्य !

कर्नाटकु आणि कानडा ही प्रांताशी संबंधीत नामे नसावीत. कर्नाटक प्रांत ज्ञानेश्वरांच्या उकारान्त भाषेत कर्नाटकु होइल. पण मग कर्नाटकातला / कर्नाटकातून आलेला या अर्थाकरता कर्नाटकुच्या जवळचा पण वेगळा शब्द हवा (जसे पंजाब हा प्रांत आणि तेथे राहणारे किंवा तेथून आलेले लोक ते पंजाबी). पण इथे वेगळा शब्द नाही, म्हणून 'कर नाटकु' अधिक बरोबर वाटते. गुजराथीत कानुडो शब्द आहे आणि त्याचे अर्थ श्रीकृष्ण आणि कळायला अवघड असे आहेत. त्याच्याशी मिळत्या जुळत्या कानडाचे पण तेच अर्थ असावेत. कर्नाटकातल्या हंपीतून विठ्ठल पंढरपूरात आला असे मानले तरी हंपीचे देउळ १४००++ मध्ये बनले. त्यानंतरच तो कधीतरी पंढरपूरात येऊ शकतो, आधी नाही. पण ज्ञानेश्वरांचा जीवनकाल त्याच्या आधी दोन शतके होता. त्यामुळे त्यांना कानडा म्हणजे कानडी प्रांतातून आलेला हा अर्थ अभिप्रेत नसावा.

सुमारे हजार वर्षांपूर्वीपासून आजच्या महाराष्ट्रातल्या आणि आजूबाजूच्या दख्खन पठारावर मिश्र भाषकांची सत्ता होती. अगदी होयसळ ते चालुक्य, राष्ट्रकूट आणि सेऊणा यादवांपर्यंत संस्कृत आणि कन्नड ह्या भाषा त्यांच्या त्याकाळच्या रूपात प्रचलित होत्या. महाराष्ट्राची विशेषत: दक्षिण महाराष्ट्राची सीमारेषा कानडी आणि मराठी अशी ठळकपणे वेगळी बनली नव्हती. बोलीभाषांची सरमिसळ होती. कानडी भाषा समृद्ध होती, तिने कानडी अशी स्पष्ट ओळख मिळवली होती. पण त्याकाळच्या मराठीचे तसे नव्हते. दक्षिण महाराष्ट्रात मिरज सोलापूर, विशेषत: पंढरपूर भागात त्यावेळच्या कानडीचे वर्चस्व होते. म्हणून सर्वसामान्य लोकांसाठी विशेषत: मध्य - उत्तर महाराष्ट्रातील नगर, नेवाश्यातल्या लोकांसाठी हा भाग कर्नाटकुच होता.
(प्रतिसाद अर्धवट आहे, काही वेळाने पूर्ण करीन किंवा नवा लिहीन.)

गुजरातीत कान्हुडा म्हणतात जो कान्हाचं लाडकं रूप आहे. कान्हा कृष्ण वरून आला असावा.

हो. कृष्ण म्हणजे प्राकृतात अथवा बोली भाषेत कण्ण, कण्णन, कन्ह, कन्हैया, कान्हा, कान्हो -जी, कान्हु - जी, कान्हुडा वगैरे.
बांका म्हणजे वक्र, वाकडा, बांके, समचरण नसलेला, त्रिभंगी मुद्रेतला, देहुडा, bent, crooked. शिवाय वाकडेपणाने खोड्या काढणारा,वाकुल्या दाखवणारा, कोणतीही गोष्ट सरळपणे न करून दुसऱ्याला चकवणारा वगैरे.
त्या काळात मराठी भाषा स्थिरावली नव्हती. व्याकरण सिद्ध झालेले नव्हते आणि प्रमाणीकरणही नव्हते. त्यामुळे ' कर्नाटकातील ' हा अर्वाचीन विभक्तीप्रत्यय असलेला शब्द यादव काळातही सररास वापरात असावा हा तर्क आणि अपेक्षा तितकीशी रास्त नाही.

कान्हा (उत्तरेत) = कण्णन (दक्षिणेत) = कृष्ण
कानडा आणि कान्हुडा हे एकच आहेत का ते माहीत नाही. ही ओवी सोडून आणखी कुठे या अर्थाने तो शब्द वापरला गेला आहे का?

कानडा विठ्ठल - संत एकनाथ

क्षेम-आलिंगन वाचताना मलाही पटकन विदुर-युधिष्ठिर आठवले.
बाकी सगळीच चर्चा समृद्ध करणारी आहे. __/\__

कान्हा हा शब्द बाल कृष्णासाठी बहुतेक वेळा वापरला गेला आहे. विठ्ठल हा थेट कृष्ण नव्हे. विठू आणि विष्णू ह्यातील साम्यावरून ( आणि इतर काही मुद्द्यांवरून)विठ्ठल हा विष्णूचा अवतार असे काही लोक मानतात. कृष्ण आणि बाकी अष्ट अवतार हे विष्णूचे. पण म्हणून राम, परशुराम हे कृष्ण नव्हेत. त्या विष्णूच्या विभूति, प्रकृती, स्वभाव, भाव. अवतार. त्यामुळे कृष्णाला लागू पडणारी विशेषणे रामाला आणि इतर अवतारांना लागू पडत नाहीत. विठ्ठलाच्या बाबतीत कानडा हे कानडी ह्या अर्थानेच असावे हे माझे मत. विठ्ठल हे मध्ययुगीन विशाल कर्नाटकातील दैवताचे उन्नयन असावे. आणि कालौघात त्याचे वैष्णवीकरण झाले असावे. शैवांतील तांत्रिक अंग आणि कर्मकांड (कश्मिरी कौलमत, ईशान्येतील शाक्तमताचा प्रभाव असलेले शैवपंथ इ.) वाढू लागल्यावर कुठल्यातरी साम्य आणि समन्वयवादी पंथाची आवश्यकता वाटू लागली किंवा कट्टर शैवपंथाचे आकर्षण कमी होऊ लागले तेव्हा भक्तिमार्ग अथवा पंथ निर्माण झाला. ह्याचा उगमही दक्षिणेत आहे. अलवार/अळवार ह्याचे अर्थ आणि व्युत्पत्ती बाजूला ठेवल्या तरी गाढ भक्ती हेच त्यांचे मुख्य सूत्र होते आणि त्यांनी वेदीय कर्मकांडे नाकारून अथवा दूर सारून भक्तिमार्ग रूढ केला जो थोड्याफार फरकाने पुढे विशाल कर्नाटकात, पर्यायाने महाराष्ट्राच्या काही भागात पसरला आणि वारकरी रूपात वाढला. म्हणून विठ्ठल हा कानडाच असावा.

प्रज्ञा ९, " बाकी सगळीच चर्चा समृद्ध करणारी आहे. __/\__"
अगदी सहमत.
मूळ लेखही उत्तम असून चर्चेला प्रवृत्त करणारा आहे.

देवळात मूर्तीची प्रतिष्ठापना होण्याच्या आधी बराच काळ विठ्ठल हे दैवत म्हणून जनमानसात प्रतिष्ठित झाले असावे आणि मग ते विग्रह रूपात आले असावे असे मानण्यास जागा आहे.

बाकी सगळीच चर्चा समृद्ध करणारी आहे +१

सुरेख लेख- निरूपण.
प्रतिसाद सुद्धा बावन्नकशी.

@ स्वाती ,
सुंदर लेखाबद्दल धन्यवाद ! प्रतिसादही आवडले.
तुमची शब्दसंपदा, काव्यार्थ उलगडून सांगण्यातली हातोटी वादातीत आहे!
>> एका चर्चेत संत ज्ञानेश्वरांच्या 'पांडुरंगकांती' अभंगाचा विषय निघाला होता, त्यावरून हे स्फुट लिहिण्याचं धाडस करत आहे.>> असं धाडस (कोणत्याही चर्चेविना :स्मित ! ) तुमच्याकडून वारंवार होवो ही सदिच्छा आणि पुलेशु!

कानडा'वर चर्चा सुरू आहे म्हणून

लावण्यतेज हा एक शब्द धरला तर अगणित हे विशेषण योग्य वाटते.

तसाच क्षेम हा शब्द.
संस्कृत भाषेत क्षेम म्हणजे खर्च.
आपल्या जवळील (पैसे ,वस्तू, भावना , कौशल्य,) विना मोबदला आत्मीयतेने , ममत्वाने, प्रेम भावाने, दुसऱ्याला देणे , अर्पण करणे म्हणजे क्षेम असाही अर्थ होऊ शकतो.

लावण्यतेज हा एक शब्द धरला तर अगणित हे विशेषण योग्य वाटते.-- +1

क्षेमकुशल पुसणे/विचारणे.

अप्रतिम रसग्रहण!
अतिशय वाचनीय चर्चा.