अ-शोक सम्राट

आज मराठी भाषा दिनाच्या निमित्ताने, मराठी मनावर गेली पन्नास वर्षे तरी आपल्या आगळ्या वेगळ्या विनोदाची मोहोर ठसवून हसवत ठेवणाऱ्या अशोक सराफ या नटवराला नमन करावेसे वाटले. यंदा पंच्याहत्तरी गाठलेल्या त्यांना खरंतर आदराने, मानाने नटवर्य म्हणावे लागेल पण त्यांच्या खट्याळ विनोदी भूमिकांचा विचार करता 'नटवर' च जास्त जवळचे वाटेल. त्यांचा जन्म कधी कुठे झाला , मग शिक्षण नोकरी आणि रुपेरी पडद्यापर्यंतचा प्रवास ही अभ्यासपूर्ण माहिती आपल्याला इंटरनेटवर मिळूच शकते त्यामुळे त्या तपशीलात न जाता या लेखात मी फक्त मला भावलेला अशोक सराफ शब्दात मांडण्याचा प्रयत्न करणार आहे.

दर शनिवारी की रविवारी संध्याकाळी ४. ३० ते ७. ३० या वेळेत मराठी चित्रपट टीव्हीवर लागण्याच्या काळात ओळख झाली या चेहऱ्याची. दिसायला सामान्य किंवा 'अती सामान्य' म्हणता येईल
असा, हेअर स्टाईल पण काही विशेष नाही,कपडेही अगदी आजूबाजूची इतर चार माणसे वापरतात तसलेच साधे तरीही हा आमच्या सिनेमाचा हिरो. नायक किंवा नायिका ही खरंतर प्रत्येकाच्या मनातली एक स्वप्नप्रतिमा असते आणि नाटक सिनेमात जे दिसतं त्यावरून ती आणखीच स्वप्नवत होत जाते. हिंदीच काय, मराठी सिनेमातही देखण्या नायकांची कमी नव्हती. रमेश देव, अरुण सरनाईक, विक्रम गोखले यांसारखे अनेक मातब्बर जेव्हा मराठी नायक होऊन मिरवून गेले तेव्हा प्रेक्षक चांगलाच 'तयार' झालेला होता. तेव्हा पुढे येऊन आता मी तुमचा नायक म्हणणे खरोखरीच धाडसाचे होते. अगदी स्पष्ट लिहायचे तर लौकिकार्थाने चित्रपटाचा नायक म्हणजे कसा तर तरुणींच्या मनात घर करणारा, रुबाबदार देखणा, जावई म्हणून ओळख करून देताना अभिमान वाटावा असा. पण हे सर्व मापदंड मोडून काढत शर्टाची वरची दोन बटणे उघडून हा साधा माणूस निधड्या छातीने रुपेरी पडद्यावर उभा राहिला तो कधी न पडणाऱ्या विनोदाचे रूपक होऊनच. बघता बघता त्याने प्रेक्षकांना रंग रूप स्टाईल या पलीकडचा नायक दाखवला. नायक म्हणजे कुणी आभाळातून पडलेला सफेद घोड्यावर स्वार होऊन येणारा , दैवी शक्ती असलेला राजकुमार नसून, तो तुमच्या आमच्या सारखाच साधा,गरीब, रोजची लढाई हरत हरत जिंकणारा सामान्य माणूस असतो, त्याची या अडचणींना तोंड देण्याची हिंमत आणि त्यावर मात करण्याची हिकमत म्हणजे त्याचं नायकपण हे शिकवलं. काल्पनिक दुनियेत कुठेतरी आठ दहा दांडगोबा गुंडाशी एकटा मारामारी करणारा , अंगावर गोळया झेलल्या तरी शेवटी हसत हसत हिरोईन ला मिठीत घेणाऱ्या हिरोपेक्षा; त्या गुंडांना घाबरणारा , युक्तीने चकवणारा, वेळीच पळ काढणारा हा हिरो लोकांना खरा, जास्त जवळचा वाटू लागला. त्या काळात ग्रामीण बाज आणि लावण्यांनी गजबजलेल्या मराठी सिनेमात थोडा शिकला सवरलेला, मध्यमवर्गीय चाकरमानी मराठी माणूस हरवत चालला होता. एकीकडे लावण्या आणि दुसरीकडे दादा कोंडके, राजा गोसावी या दिग्गजांनी आधीच वापरून गुळगुळीत केलेला विनोद . त्यामुळे आता नवं काय देणार प्रेक्षकांना असा प्रश्न असताना अशोक सराफ हे नाव पुढे आले. रोजच्या आयुष्यात करावी लागणारी धडपड, घरगुती संवादात केलेली नर्म विनोदाची पखरण या दोनच गोष्टींनी त्याने त्याच चाकोरीत थोडासा उत्साह आणला. लोकांचा
मराठी सिनेमा पाहायचा कंटाळा कमी होऊ लागला. अशोक सराफ हे नाव प्रेक्षकांना सिनेमाकडे आकर्षित करू लागलं.

अशोक सराफ आणि लक्ष्मीकांत बेर्डे जोडीचे कित्येक चित्रपट हा निव्वळ आनंदाचा ठेवा आहे. लक्ष्याच्या विनोदाची विशिष्ट शैली होती. त्याच्या शेजारी उभं राहून फक्त संवाद फेकीवर आपला चाहता वर्ग टिकवणे सोपे नसणारच. मात्र, लक्ष्याच्या अंगविक्षेपी विनोदाच्या बेफाम घोड्याला जेव्हा अशोकच्या वाचिक विनोदाचे लगाम खेचतात तेव्हा ती घोडदौड प्रेक्षणीय ठरते हे सिद्ध झालं आणि हा नवा फॉर्म्युला सुपरहिट झाला. भल्या भल्या निर्मात्या दिग्दर्शकांना हा मोह आवरता आला नाही. आणि नंतर तर सचिन आणि महेश कोठारे यांनी अशा एकापेक्षा एक सिनेमांचा धूमधडाकाच लावला. त्यातही अनेक नवनवे प्रयोग केले गेले. कधी मराठी भाषेचा लहेजा बदलून, कधी वेशभूषा बदलून कधी स्वतः गाणे गाऊन तर कधी एकदम किशोर कुमारचा आवाज घेऊन. वख्ख्या विखखी वुकख्खु सारखे निरर्थक शब्द अजरामर केले या माणसाने. आज गोवा म्हटले कि आपल्याला जरी समुद्र किनारे आणि फिरंगी लोक डोळ्यासमोर दिसत असले तरी जेव्हा प्रत्यक्ष गोव्यात जातो तेव्हा तिथली माडांची झाडं झाडांची झाडं बघताना प्रोफेसर धोंड आठवल्याशिवाय राहत नाहीत. जिकडे तिकडे स्त्री स्वातंत्र्याचे वारे फिरत असताना "सौदामिनी, आधी कुंकू लाव" असा वारंवार हुकूम सोडूनही कुठल्याही टीकेला पात्र न होण्याची हातोटी अजब पात्र कॅप्टन रणगाडे शिवाय आजवर कुणालाही जमलेली नाही. "त्याच्या निरोपाला मेहुणी द्यायची होती", "वाकडोजी धने", "गाडीत डेडी - डेडात बॉडी - गाडीत डेड बॉडी पडलेली आहे", "मी ब्लॅक लीडर गँगचा टायगर बोलतोय सॉरी सॉरी परत , मी ब्लॅक टायगर गॅंग चा लीडर बोलतोय" यासारखे जिभेला वळसे देणारे संवाद फक्त आणि फक्त अशोक सराफचेच. नुसतं संवाद नाही, तर त्याची गाणीही तितकीच हिट आहेत. प्रियतंमा असो की अग अग म्हशी असो निखळ करमणूक. नाकावरच्या रागाला औषध काय हे गाणं बघायला मनोरंजक आहे तितकेच फक्त ऐकतानाही ते आपल्या रुसलेल्या गोडुलीला हसवते ते अशोक सराफनं ज्या प्रकारे आवाजाचे वैविध्य त्यात दाखवलं आहे त्यामुळेच. अनेक नायिकांना खऱ्या अर्थाने ग्लॅमर मिळाले नाव मिळाले जेव्हा त्या अशोक सराफ सोबत पडद्यावर झळकल्या. "धन्य धन्य तो धान्य वडा", "जाळीदार अनारसे", "लिंबाचं लोणचं, लिंबाचं सरबत लिंबाचं मटण", "बंदुकीत भजी घालू नका" म्हणत स्वतः सारख्याच साध्या, सामान्य वाटणाऱ्या या पदार्थाना एक वेगळच ग्लॅमर देऊन गेला हा नायक. इतकं, की आजही हे उल्लेख आल्याशिवाय त्याची आठवण पूर्ण झाली असं म्हणता येत नाही. थोडक्यात काय, तर या मिडास राजाने ज्याला ज्याला स्पर्श केला त्याचं सोनं झालं.

हावभाव, संवादफेक आणि अभिनयाचे नाणे खणखणीत असेल तर तेच नटाची ओळख बनते. त्यासाठी तुम्हाला वेगळं काही करावे लागत नाही. परंतु त्यावेळी अगदी हिंदी चित्रटसृष्टीतील दिग्गज नायकांनाही मोह झाला होता स्वत:ची वेगळी इमेज बनवण्यासाठी काही वेगळ्या गोष्टी सिग्नेचर स्टाईल म्हणून वापरण्याचा. तो प्रकार मराठीतही येऊ पाहात होता. पण हे सर्व समज मोडीत काढत, फक्त चोख भूमिका वठवता आली तर पांढरे बूट, लटकणारी नाडी, नायकाचे ठराविक नाव असल्या कुबड्यांची गरज नसते हे त्याने स्वतःच्या मेहनतीने सिद्ध केले. इतकेच नव्हे, तर मराठी विनोदी नटाला त्याच त्याच प्रकारच्या भूमिका मिळण्याचा शाप असताना अतिशय वैविध्यपूर्ण भूमिका अशोकने स्वतःच्या अभिनय कौशल्याने वेगळ्याच उंचीवर नेऊन ठेवल्या. मग तो नखशिखांत पांढरे कपडे घातलेला (काळं) भूत असेल, गाव बोंबलत फिरणारा बिनकामाचा नवरा असेल, किंवा सत्तर रुपये वारले असं बिनदिक्कतपणे सांगणारा धनंजय माने असेल. बॉस समोर पदर पाडून त्याला भुरळ पाडणारी स्टेनो कथा कादंबऱ्यात सिनेमात सवयीची झालेली असताना तिथे समोरच पडलेला स्तेपलर उचलून त्या पदराचा कायमचा बंदोबस्त करणारा बॉस अशोकने पहिल्यांदा दाखवून दिला. बायकोच्या स्वयंपाक प्रयोगांनी गांजलेला, बाहेर हजारो गुन्हेगारांना पकडणारा पोलीस इन्स्पेक्टर जेव्हा घाबरतच जेवायला घरी जातो तेव्हा "आज काय वाढून ठेवलंय" असं म्हणतच एंट्री घेतो तिथं मराठी भाषा गालात हसते. कुणी म्हणेल की हे सर्व श्रेय त्या दिग्दर्शकाचे, पटकथा संवाद लेखकाचे. मान्य! पण तीच वाक्यं दुसऱ्या कुणी बोलली असती , ती भूमिका दुसऱ्या कुणी केली असती तर इतकी गाजली असती का, मला शंकाच आहे. हम पांच मधला पाच मुली आणि दोन बायकांनी वेढलेला त्रस्त तरीही प्रेमळ गृहस्थ अशोक शिवाय कुणी त्या सहजतेने उभा केला असता का? संजय जाधव नेहमी म्हणतो , conviction का पैसा है बॉस! ते मला नेहमी अशोक सराफला पाहूनच खरं वाटतं.काय कमाल संवादफेक. तुम्ही जे बोलताय ते आधी तुम्हाला पटतंय का, ते पात्र त्यावेळी नेमके कसे बोलेल हे जर तुम्हाला समजले तरच तुम्हाला ते हुबेहूब दाखवता येईल. आणि ही समज भल्या भल्यांना नसते. आज बघितले तर अशोकला मिळालेले संवाद हे काही एकदम "ढाई किलो का हाथ" किंवा " मैं आज भी फेके हूए पैसे नंही उठाता" प्रकारचे लार्जर दॅन लाईफ अजिबात नव्हते. तरी आज ते अजरामर झाले आहेत. "उद्या जर हे काम पूर्ण झाले नाही तर आम्हाला ऑफिसात घेऊ नका", "हा माझा बायको", "ज्याची बायको सरपंच त्याचा वाऱ्यावर गेला परपंच", "आपल्या ऑफिसात झुरळे तशी कमीच आहेत नाही? " केवळ आणि केवळ conviction. "उभं‌ आयुष्य गेलं तिकीट फाडण्यात" हे जर अशोक शिवाय कुठल्याही कंडक्टर ने म्हटले असते तर ती मजा आलीच नसती. ' उभं‌' वरचा श्लेश पुस्तकांपेक्षा जास्त खात्रीने शिकवला त्या संवादफेकिने. मराठी भाषेची जेव्हा अशी गंमत सिनेमातून कळायला लागते तेव्हा अशा बोलता बोलता कोट्या करायला हुशारीच लागते ते समजते.

पण अशोक सराफ म्हणजे नुसता दंगा, विनोद असं समीकरण नाहीये. फक्त विनोदी नायकाच्या नव्हे तर नकारात्मक, खलनायकाच्या भूमिका करतानाही त्याचा हात कुणाला धरता आला नाही. मग तो वाट पाहाते पुनवेची मधला कपटी दीर असेल किंवा अरे संसार संसार मधला भुजंगराव असेल किंवा वजीर मधला सी एम भाऊसाहेब मोहिले असेल आणि अगदी हिंदीतला "ठाकूर तो गियो" म्हणत पळत सुटणारा मुनशीजी असेल. प्रत्येक भूमिकेवर अशोकच्या नावाचा अमिट ठसा उमटलेला दिसतोच. वय वाढले तसे वेगळ्या प्रकारचे रोल करायलाही त्याने मागे पुढे पाहिले नाही. वाजवा रे वाजवा मधला पोरांच्या कटात सामील होणारा जबाबदार बाप असेल किंवा अगदी अलीकडचा एक डाव धोबीपछाड असेल कितीही कलाकारांची जंत्री असली तरी त्यातही ठसठशीतपणे लक्षात राहतो तो अशोक सराफ. चौकट राजा आणि आपली माणसं मधलं त्याचं काम पाहिलं तर काळजाचं पाणी पाणी होतं. अशोक सराफ पाण्यासारखाच आहे खरंतर, जी भूमिका करतो तोच वाटतो. एका नटाला यापेक्षा दुसरे काय जमायला हवं?!

एके काळी लौकीर्थाने अजिबात हिरो मटेरीयल नसताना, विनोदी भूमिकांतच अडकून पडून संपून जाण्याचे भय असताना आणि आता जेव्हा सगळीकडे सोशल नेटवर्किंग मधे रिल्स आणि पोस्टच्या द्वारे प्रसिध्दीचा मोह भल्याभल्यांना टाळता येत नाही तेव्हाही हा आपला नटसम्राट अशोक स्वतःचा आब राखून आहे. लोकांना हसवण्याच्या नादात त्याने कधीही स्वतःचे हसे होऊ दिले नाही. आपल्या चाहत्यांच्या मनातली प्रतिमा कधीच ढासळू दिली नाही याबद्दल खरंतर एक सच्चा प्रेक्षक म्हणून आभारच मानायला हवे. आपण बरं आणि आपलं काम बरं एवढं सूत्र अवलंबत जाता जाता या अवलियाने किमान पंचवीस वर्ष तरी मराठी सिनेमाला उचलून धरलं. निशाणा तुला दिसला ना म्हणत हसत हसत लोकांना वार झेलायला शिकवलं. आपल्या मंगलासाठी स्वप्नात का होईना पण बंगला बांधायचा, तिला नऊवारी नऊवारी पैठणी घेऊन द्यायची अशी मराठमोळी स्वप्नं दाखवली. आणि मग अग म्हशी तू मला कुठं नेशी म्हणत संसाराला लागल्यावर हातात झाडू आला तरी आनंदाने नाचत माहेरी गेलेल्या बायकोची आठवण काढायची. चुकी झाली माझी चुकी झाली म्हणत तिची समजूत काढायची तर कधी बहिणीच्या कळत नकळत, मोडलेल्या संसाराला सावरायला मदत करायची. साध्या साध्या आयुष्यांच्या साध्या गोष्टी आणि त्यांचे साधेसेच प्रश्न. ते सोडवणारा हा साधाच नायक बघता बघता महानायक झाला. लोकांचं अमाप प्रेम मिळाले , अफाट कीर्ती, प्रसिद्धी, यश, पुरस्कार प्राप्त करून मराठी मनामनात स्वतःचं असं अढळपद निर्माण केलं. त्यानंतर झाले बहु होतील बहु परंतु या सम हाच! नावाप्रमाणेच मनामनातला शोक दूर सारत चार क्षण निखळ मनोरंजनाचे वाटत जाणारा हा वेषांतर केलेला कुणी दूतच असावा असं आता वाटतं. वरकरणी पु लं चा नारायण भासणारा हा कलाकार खरंतर उत्स्फूर्त विनोद आणि अभिनयाच्या राज्यातला नवकोट नारायण आहे! त्याला आज मराठी भाषा दिनाच्या निमित्ताने मानाचा मुजरा. वॅख्या विख्खी वूख्खु!