इंद्रवज्र - Indravajra

आमच्या इंजिनिअरिंग कॉलेजात शॉर्ट फिल्मची स्पर्धा असायची. त्यात भाग घेतला होता. तेव्हा स्पर्धेचे परीक्षक म्हणून रानवाटाचे स्वप्निल पवार आले होते. त्यांनी हरिश्चंद्र गडावरून दिसणाऱ्या इंद्रवज्राबद्दलची शॉर्ट फिल्म दाखवली आणि तेव्हा पहिल्यांदा इंद्रवज्राबद्दल कळलं. त्याआधी मी हरिश्चंद्रगडावर जाऊन आलेलो असल्याने आपण तेव्हा इंद्रवज्र बघितलं नाही याचं वाईट वाटलं होतं. पण नंतर कळलं की त्याला काही काळ वेळ असते. पावसाळ्याआधी येणारे ढग कोकणकड्यावर अडकतात आणि आपल्याला हे नयनरम्य दृश्य पाहायला मिळतं.
त्यानंतर अजून २ वेळा हरिश्चंद्र गडावर जाणं झालं. २०१६ ला मे महिन्याच्या शेवटी आणि २०१८ ला जून च्या पहिल्या आठवड्यात हरिश्चंद्र गडावर जाऊन आलो. पण दोन्ही वेळा इंद्रवज्र बघण्याचा योग काही जुळून आला नाही.
पण यावेळी मात्र अधिक सकारात्मकतेने हरिश्चंद्रगडावर गेलो होतो (२४ - २५ मे). आणि रात्री कोकणकड्यावरंच मुक्काम केला. सकाळी आम्ही चौघं (मी, अवधूत, कुशल, केतन) टेन्ट मधून बाहेर येऊन सूर्य कधी तारामती शिखराच्या वरती येतोय त्याची वाट पहात बसलो. बरोब्बर ६ वाजून १८ मिनिटांनी सूर्य तारामती शिखराच्या वर आला आणि पहिल्यांदा अंधुकशी सावली आणि अंधुक रंग दिसले. मग हळू हळू जस जसे ढग पुढे येत होते तस तसा कधी सुस्पष्ट कधी अस्पष्ट इंद्रवज्राचा नयनरम्य अविष्कार आम्ही डोळ्याने पाहत होतो. साधारण ७.३० पर्यंत म्हणजे जवळ जवळ सव्वा तास हा सोहळा अनुभवायला मिळाला.

कोकणकड्यावर इंद्रवज्र दिसल्याची पहिली नोंद १८३५ सालची आहे. कर्नल साईक्स हा इंग्रज अधिकारी घोड्यावरून रपेट मारत कोकणकड्यावर आला असता त्याला तिथे इंद्रवज्र दिसलं होतं. त्याचं गॅझेट मध्ये 'Foking or Glory of Buddha' असं वर्णन आलं आहे. भारतात महाराष्ट्राबाहेर इंद्रवज्र दिसल्याची नोंद अजून सापडत नाही (मला सापडली नाही). भारताबाहेर इंद्रवज्राच्या अनेक नोंदी पाहायला मिळतात. इंग्रजी मध्ये त्याला ग्लोरी (Glory) म्हणतात. ग्लोरी म्हणजे खरं तर जी फक्त इंद्रधनुष्या सारखी रंगीत वर्तुळं दिसतात (सावली शिवाय) त्याला म्हटलं जातं. आपली सावली आणि तिच्या भोवती जे रिंगण दिसतं त्याला ब्रोकन स्पेक्टर (Broken Spectre) म्हणतात. त्याला माउंटन स्पेक्टर सुद्धा म्हणतात. स्पेक्टर म्हणजे भूत. ढगांवर पडणाऱ्या सावलीमुळे समोर ढगांवर कोणीतरी उभं आहे असा भास होतो. आणि ब्रोकन या जर्मनीतील हार्ज पर्वत रांगेतील सर्वात उंच शिखराच्या नावावरून - ब्रोकनवरून दिसणारं भूत म्हणून ब्रोकन स्पेक्टर हे नाव रुजू झालं.

कोकणकडा ही महाराष्ट्रात इंद्रवज्र बघण्याची हक्काची जागा म्हणून प्रसिद्ध आहे. या जागेवर इंद्रवज्राला पोषक भौगोलिक परिस्थिती तयार होण्याची शक्यता जास्त आहे. पण इंद्रवज्र हे फक्त कोकणकड्यावर दिसतं असं नाही तर वेगवेगळ्या गडांवर सुद्धा दिसू शकतं. प्रतापगड, रतनगड, साल्हेर, भीमाशंकर - नागफणी, राजमाची, तिकोना, नाणेघाट, राजगड - संजीवनी माची आणि बालेकिल्ला, तोरणा याठिकाणी काही भटक्यांना इंद्रवज्र दिसलं आहे. राजगडावरून भर उन्हाळ्यात आणि तोरण्यावर तर सप्टेंबर महिन्यात इंद्रवज्र दिसल्याचं मी वाचलं आहे.

इंद्रवज्र दिसण्यासाठी तशी भौगोलिक परिस्थिती असावी लागते. साधारण पावसाळयाच्या आधी आणि सुरुवातीला इंद्रवज्र दिसण्याचं प्रमाण जास्त असतं. कोकणकड्याबद्दल म्हणायचं झालं तर पश्चिमेकडून आणि कोकणकड्याच्या दरीतून ढग यायला हवेत. मागे तारामती शिखराच्या वर सूर्य यायला हवा. फक्त सूर्य आणि आपण यांच्यामध्ये धुकं अजिबात नको. धुकं किंवा ढग हे कड्यापर्यंतच असायला हवेत. अशी परिस्थिती खूप दुर्मिळ आहे. पण अशी परिस्थिती जुळून आली कि सज्ज व्हायचं निसर्गाचा चमत्कार अनुभवायला. कोकणकड्याच्या दरीच्या दिशेने तोंड करून उभं राहिल्यावर सूर्याच्या कोवळ्या किरणांमुळे आपली सावली दरीतून वर येणाऱ्या ढगांवर पडते आणि आपल्या सावली भोवती विविध रंगांची आभा तयार होते. अहाहा ...

इंद्रवज्र दिसणं खूप दुर्मिळ आहे का?
हो आणि नाही दोन्हीही. पूर्वी डोंगरदऱ्यांमध्ये भटकणाऱ्या लोकांपुरतं इंद्रवज्र दिसणं मर्यादित होतं. आता त्यांचीही संख्या वाढली म्हणा. पण आता आपल्याला ढगांच्या वरून प्रवास करता येतो. म्हणजेच विमानातून प्रवास करताना विमानाच्या खाली असणाऱ्या ढगांवर विमानाची सावली पडते आणि त्यावेळी इंद्रवज्र बघायला मिळाल्याची अनेक छायाचित्रं आज आंतरजालावर उपलब्ध आहेत. विमानातून दिसणाऱ्या या ग्लोरीला 'पायलट्स हालो' म्हटलं जातं.

इंद्रवज्र का दिसतं ?
इंद्रवज्र हे इंद्रधनुष्यापेक्षा आकाराने बरंच लहान असतं. इंद्रधनुष्य पावसाच्या पडणाऱ्या थेंबांवरून प्रकाशीय विकिरणामुळे आपल्याला दिसतं. याउलट ढगांमध्ये असलेल्या पाण्याच्या सूक्ष्म थेंबांवरून उलट्या दिशेने होणाऱ्या प्रकाशीय विकिरणामुळे (backward scattering of light) आपल्याला इंद्रवज्र दिसतं. उलट दिशेने होणारं विकिरण हा परावर्तन(Reflection), अपवर्तन (Refraction) आणि विवर्तन (Diffraction) यांचा एकत्रित परिणाम आहे. बघणाऱ्याच्या दृष्टीने सूर्याच्या अगदी विरुद्ध दिशेला (Anti Solar Point) आपल्याला इंद्रवज्र तयार झालेलं दिसतं. बघणाऱ्याची सावली ही नेहमीच अँटी सोलार पॉईंट कडे केंद्रित होते. त्यामुळे नेहमीच इंद्रवज्र हे आपल्याला सावली भोवती दिसतं. प्रत्येक बघणाऱ्या व्यक्तीच्या दृष्टीने सोलार पॉईंट आणि अँटी सोलार पॉईंट वेगवेगळा (व्यक्तीसापेक्ष) असतो. म्हणून प्रत्येकाला आपल्या सावलीभोवतीचं इंद्रवज्र तेवढंच दिसतं. ढगातील पाण्याच्या थेंबांचा व्यास जर १० ते ३० मायक्रॉन्स मध्ये असेल तर तर इंद्रवज्र अधिक स्पष्ट दिसतं.

ज्याप्रमाणे इंद्रधनुष्य कसं तयार होतं हे शास्त्रीय दृष्ट्या सांगता येतं त्याप्रमाणे इंद्रवज्राचं पूर्णतः शास्त्रीय कारण सांगता आलेलं नाही. अनेक वेगवेगळे सिद्धांत इंद्रवज्राबद्दल स्पष्टीकरण द्यायचा प्रयत्न करतात. पण शास्त्रज्ञांमध्ये याबद्दल मतभेद आहेत. कोणत्याही एका सिद्धांतावर शास्त्रज्ञांचं एकमत झालेलं नाही. माय विकिरण सिद्धांत (Mie Scattering Theory) इंद्रवज्र तयार होण्याचा पूर्ण अंदाज बांधतो पण ते नक्की कशाप्रकारे बनतं याबद्दल सांगण्यास असमर्थ आहे. इंद्रवज्र का दिसतं किंवा का तयार होतं हे जरी माहिती असलं तरी प्रकाशच्या किरणांचं विकिरण कशाप्रकारे होतं हे अजून सांगता आलेलं नाही.

कोकणकड्यावर इंद्रवज्र पाहिल्यापासून मनाला स्वस्थता नव्हती. हे कसं काय घडतं ते जाणून घ्यायची खूप इच्छा होती. आणि जे काही मला कळलं / माहित होतं ते सर्व लिहायचा हा प्रयत्न आहे.
धन्यवाद.

छायाचित्र पाहण्यासाठी इथे भेट द्या - https://aaryabhraman.blogspot.com/2019/05/indravajra.html