महाराष्ट्रातील किल्ले ... गतवैभवाचे मानकरी ... आजचे भग्नावशेष ... !

अरे हे कस का मिस्ले होते .

नेहमी प्रमाणे छानच

म्हणून तर आपले महाराज, शिवाचा अवतार.. भणंग जोगी... महाल उठवणे जमलेच नाही कधी.

पण तरीही, सध्या आहेत, तितके भग्न नाही बघवत.. ते नांदते असताना, निदान चित्रात तरी बघायचे आहेत.

अजुन वाचायला आवडले असते

लेख काहीसा अर्धवट सोडल्यासारखा झाला आहे, सेनापती. म्हणजे तुम्हाला या विषयावर खूप काही लिहायचे होते {तुमचा येथील लेखनप्रवास पाहिला असल्यामुळे, त्या आधारे म्हणत आहे....} पण अचानकच तुम्ही त्याची व्याप्ती वाढविली नाही की काय अशी शंका येते.

झाले आहे असे की, थोरल्या महाराजांपासूनचा इतिहास पाहिला तर नक्की दिसून येईल की मराठेशाहीला कधीच 'स्थैर्य' लाभले नाही. रोजचा सूर्यनमस्कार घडायचा तोच मुळी तलवार हातात, ढाल पाठीवर आणि घोड्याचा लगाम हाती घेऊनच. रोजचे जगणे हे युद्धासाठीच तहहयात निश्चित झाले असल्याने दिल्ली परिसरातील वैभवाची चिन्हे ठरलेली बांधकामे या पठारावर कधीच उमलून आली नाहीत. "प्रजारक्षण" हेच प्रामुख्याने समोर असलेले कार्य असल्याने महाराजांनी [व नंतरच्यानीही] 'किल्ले बांधणे' म्हणजे 'संरक्षण तटबंदी' इतकाच हेतू मनी ठेवल्याचा इतिहास आहे.

सबब उत्तर भारतातील सम्राटांनी बांधलेल्या महालांशी, किल्ल्यांशी इथल्या बांधकामासमवेत तुलना केवळ अशक्य आणि स्थापत्यविशारदाच्या दृष्टीने अन्यायकारक मानली जाईल. तुलनाच होऊ शकत नाही या दोन अवस्थांमध्ये. शिवाय स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतरही त्या त्या ठिकाणाच्या स्थानिक सरकार, प्रशासनाचेही वास्तूजतन संदर्भातील कार्य अभ्यासले असता उत्तर भारतात ज्या पद्धतीने जतनाचे आदर्श असे कार्य गेल्याचा दाखला आहे तद्वत मायबाप महारष्ट्र सरकारची अगदी १९५० पासूनची या विषयातील अनास्था काय आहे वा होती, याची साक्ष हे भग्न किल्लेच देत आले आहेत.

"सुंदर किल्ल्यांपेक्षा मला माझ्या महाराष्ट्रामधले ढासळलेले उध्वस्त गड्किल्ले भारुन टाकतात. त्यांचाच मला अभिमान वाटतो...." ~ या वाक्यात तुमची भावुकता स्पष्ट प्रतीत होते, शिवाय हे मत आम महाराष्ट्रीयन जनतेचे असू शकते. उत्तर भारतातील तुमच्यासारख्या एखाद्या गडप्रेमीला त्याच्या भागात असलेल्या किल्ल्यांविषयी दोन्ही तर्‍हेने अभिमान वाटू शकेल....म्हणजे ऐतिहासिक महत्व तसेच आजही त्या किल्ल्यांची राखण्यात आलेली भव्यता.

स्थापत्यशास्त्राबद्दलही खुलासा व्हायला हवा.जोधपूरचा किल्ला आजही भक्कम वाटतो तसे मराठी मुलखातले गड वाटत नाहीत. माती निसटल्याने ढासळलेले दगड सर्वत्र दिसतात. उत्तर भारतातही खूप काही देखभाल होतेय असं समजण्याचं कारण नाही.

पेशवाई संपवल्यावर किल्ल्यांनी दिलेला 'त्रास' पाहून बहुतेक महत्वाचे सगळे गडकोट, सुरुंग लावून वा तोफांचा मारा करून इंग्रजांनी पाडून टाकले, असे कुठेतरी वाचनात आले होते.
इतर छोटे किल्ले जे मुख्यत्वे टेहेळणी व मार्गावरील जकातवसूली इ. साठी कामी येत, त्या व इतरही किल्ल्यांवर फक्त मोक्याच्या जागीच, म्हणजे जिथे चढून येणे शक्य, तितकीच तटबंदी करून बाकी कडे मोकळे सोडलेले असत. पैसे तिथे खर्च करण्यापेक्षा सैन्याच्या दाणापाण्यासाठी वापरणे जास्त महत्वाचे मानले गेले असे.
या बाबींची सत्यासत्यता जाणकारांनी सांगितली तर आवडेल.

सेना खास रे. महराष्ट्रातल्या किल्ल्यांचे सर्वात जास्त नासधुस ईंग्रजांनी केली.. कारण शेवट पर्यंत ईंग्रजांना भारतात विरोध करणारी एकमेव सत्ता म्हणजे मराठीशाही. अगदी, १८५७ला सुद्धा . त्याप्रमाणात, उत्तरेतील,किंवा अगदी दक्षिणेतही ईंग्रजांना फारसा विरोधच कुणी केला नाही

सेना ... अगदी अगदी