छत्रपति शिवरायांची बलस्थाने ... ४. युद्धतंत्र ... !

छान माहिती! गनीम म्हणजे शत्रू ना? हे वेगवान छाप्यांचे तंत्र ही मराठी सैन्याची ओळख बनली, आणि संताजी धनाजीच्या काळात हे युद्धतंत्र कळसाला पोचून निर्नायकी अवस्थेत मराठ्यांनी औरंगजेबाला जबरदस्त झुंज दिली.

स्वतः महाराजांची तर सुरतेवर हल्ला, अफझुलखानाच्या सैन्यावर जावळीच्या जंगलात केलेला भयानक वार अशी किती उदाहरणे सांगावीत! मराठी सैन्य वेगाने हालचाल करू शकत असे, कारण सैन्याजवळ घोडा आणि तलवार याशिवाय काही नसायचं. उलट मोगलांच्या सैन्यात जनानखाना, हत्ती, खजिना अशा अनेक हळू हलणार्‍या गोष्टी असायच्या.

महाराजांपूर्वी हे तंत्र फार कोणी वापरल्याचं ऐकिवात नाही. पण बाजीरावाच्या काळापर्यंत गनिमी कावा हीच मराठी सैन्याची ओळख होती. पूर्वीचा काळ पाहता देवगिरीचा रामदेवराय सुद्धा समोरासमोरच्या लढाईत पराभूत झाला होता, आणि महाराजांनंतर पेशवाईच्या काळात पानिपतावर मराठ्यानी समोरासमोरचं युद्ध लढलं नसतं तर असा दारूण पराभव झाला नसता.

सेनापती,

>> रात्री चालकरून शत्रू जवळ पोचणे आणि भल्या पहाटे शत्रुवर हल्लाबोल करणे.

पहाटहल्याचे तंत्र तर आजदेखील वापरतात. त्याचे जनक शिवाजीमहाराज (किंवा मराठे) होते हे आत्ता कळलं.

महाराजांना मानाचा मुजरा!

आ.न.,
-गा.पै.

हा भागही छान झालाय ..... आमच्या तोकड्या ज्ञानात भर पडतेय.

पु.ले.शु.

धन्यवाद सेनापति...
पण या वेगवान युध्द्नीतीमध्ये शत्रुची माहीती, तिथल्या परिस्थीची माहीती हा ही भग महत्वाचा असणार.आजच्या काळाहुन अधिक चांगले गुप्तहेर खाते हाही राज्यांच्या युध्दनीतीतला महत्वाचा भाग असावा, असे वाटते.
त्याबद्दल फारसे लिहिलेही गेले नाही इतके ते खरोखरीच गुप्त होते.
महाराजांच्या राज्यशैलीवर, युधदतंत्रावर कौटील्य-चाणक्या हा प्रभाव अनेकदा दिसुने येतो..

सेनापती तुम्ही प.भ. आहात होय? मस्तच आहे लेख. आता मगचे लेखही वाचून काढतो.

शत्रू-सैन्याच्या म्होरक्याच्या मानसिकतेचा पक्का अभ्यास हे पण महाराजांच्या युध्दनितीचे एक महत्वाचे अंग होते. त्या म्होरक्याच्या मानसिकतेनुसार महाराज डावपेच आखत. शाईस्ताखानाचा विलासी सुस्तपणा, अफजलखानाचा खूनशीपणा यांचा महाराजांनी सखोल अभ्यास केला आणि त्यानुसार डावपेच आखले.

त्याशिवाय इतिहासाच्या पाठ्यपुस्तकात दिल्याप्रमांणे -
१. भिमतटी घोड्यांचा वापर - हे घोडे उंचीला कमी असून डोंगराळ प्रदेशात खूप चपळ हालचाली करू शकतात.
२. प्रत्येक सैनीक आपली रसद आपल्याच खांद्यावर बाळगत असे. त्यामुळे मुदपाकखाना हा सैन्याच्या वेगातला मह्त्वाचा अडथळा दूर होई.
३. सैनीकाची रसद अगदी मामुली वजनाची पण पुरेशी असे - भाकरीचे पीठ, कांदे, मीठ.

छान माहिती प.भ.

आजही धडे गिरवावेत असे पराक्रम आहेत हे.

..तांच म्ह्टलां! पक्क्यासारख्या व्यासंगी लेखन करणारो ह्यो सेनापती कोण आणखी उगावलो!!
एकदम मस्त माहिती सेनापती.

छान माहीती आहे.

छान माहिती नेमक्या शब्दात मान्डलीये धन्यवाद.
गुप्तहेर खात्यासम्बन्धी कार्यात माहिती सुरक्षितपणे योग्यस्थळी वेगाने पोचविण्यामधे "समर्थ मठांचा" सह्भाग कितपत होता? अकरा मारुती व त्यान्ची स्थाने यान्चा सम्बन्ध कोणी तपासुन बघितला आहे का? जी सान्गोवान्गी तोन्डी माहिती मिळते त्यानुसार तो सम्बन्ध होता, पण "कागदोपत्री" पुरावे नसल्याने (आणि सद्यस्थितीतील ...द्वेषाचे राजकारणापोटी) तो नाकारण्यात येतो. यावर काही भाष्य करु शकाल का? [अर्थात आज एकवीसाव्या शतकातही ही माहिती गुप्त रहाणेच योग्य वाटत असेल तर सोडुन द्या तो विषय]

सेनापती हा भागही जबरदस्त. यात आणखी वाचायला नक्की आवडेल. पुढचा भाग वाचायला सुरुवात करतो आहे.

छान

सेनापती,

तुमचा हा उपक्रम अतीशय स्तुत्य !!

ह्या लेखाच्या निमित्याने तरी आम्हाला अशी नव नविन माहीती मिळत आहे. खर तर अशी सर्व माहीती
शालेय शिक्षणातच आली पाहीजे.

काही दिवसा पुर्वीच महाबळेश्वरला जाण्याचा योग आला होता, तेंव्हा प्रतापगडला ही भेट दिली. तिकड च्या
शासकिय गाईडला सोबत घेतल्याने बरीच अधिक माहीती मिळाली. ५२ एकरात पसरलेल्या
शिवजी महाराजांनी जातीने बाम्धलेल्या पहील्या गडाला बांधायला फक्त २ वर्षे लागली.

हा गड काय किंवा नतंरचा कुठचा ही गड बांधतानां राजानी किती विचार केला होता ह्याची जाणीव हा गड
बघताना फक्त गाईड बरोबर असल्याने झाली. गाईड ने खुपच सविस्तर माहीती दिल्यानेच हे शक्य झाले.

प्रकारची

सेनापती,

आता प्रतापगडचा पडलेला भाग आताशा परत बांधताहेत. सरकारी गाईड च्या सर्विस मधून
मिळालेल्या ऊत्पन्नातुन हा प्रयास होतोय,

तुळजा भवानी मंदिरा कडे जाण्यार्या Original Stoneच्या पायर्‍या (मोजक्याच काही) भूकंपा मूळे
छती ग्रस्त झाल्या नंतर त्यांच्या जागी सिमेंटंच्या पायर्‍या सरकार ने परत बांधल्यात, त्या दर वर्षी परत
परत बांधाव्या लागतात.

ह्या प्रताप गडा चा महत्वाचा भाग म्हणजे त्यातल्या चोरवाटा. ह्या चोरवाटा सरळ गडावर येतात.

ह्या चोर वाटानीच गरजू शरणार्थी भगीनींनाच गडावर प्रवेश दिला जायचा. अश्या चोरवाटांच्या प्रवेश
व्दारावर शेंदूर लावलेल्या मारुतीच्या प्रतिमा कोरल्या आहेत. आज ही त्या प्रतीमा आपण बघू शकतो.

शत्रू हल्ला ऊलटवून लावण्याच्या बर्याच क्लूप्त्या ह्या गडावर करून् ठेवलेल्या आहेत,

प्रतापगडा वर सातार हून येण्यासाठी जंगलातून राज मार्ग होता (अजूनही आहे). त्या मार्गा वरून फक्त
घोड्या वरून येता येऊ शकेल. ह्या वाटेत काही ठिकाणी उंच माची सारख्या जागा आहेत जेणे करून पुर्ण
मार्गाची वरूनच देखरेख के ली जात असावी.

उत्तम माहिती ... अजून वाचायला आवडेल..... कधी लिहिताय?

जय शिवराय,जय जिजाऊ.
शिवरायानचि अजोड युद्दनीती दिसुन येते. विलक्षण बुद्दीमत्त्ता, सतत मेहनत करन्याचि व्रुत्त्ती दिसते.
मराठ्यानच्या गनिमी काव्याला जगात तोड नाही.
पानीपत- पानीपत या ठिकाणी २०० ते ३०० मयल अन्तरात कोठेहि साधि टेकडी सुद्दा आढळत नाही , तिथे रस्त्यानसाठी खडी मिळत नाही , रस्त्यानसाठी तिथे मातिच्या विटा वापरल्या जातात. तिथे गनिमी
काव्याची पद्दत ऊपयोगि नव्हति, तिथे सूल्तान ढवा अथवा ऊरोपियन पद्दतिचाच वापर करण्याशिवाय दुसरा मार्ग नव्हता. पानिपत मयदानि युद्द होते त्यामुळे आपली युद्दपद्दत बरोबरच होती.

मित्र हो,
सेनापतींच्या माहितीपूर्ण लेखाने आनंद झाला. शिवाजी महाराजांच्या युद्धतंत्राचे व राजकारणातील डावपेचांचे विश्लेषण एन डी ए सारख्या प्रशिक्शण संस्थांतून केला जात असे त्यावर कोणी प्रकाश टाकावा.
वेग किंवा गतीमान हालचालींना मारक दोन गोष्टी. एक सैनिकांची भोजन व्यवस्था आणि आर्मरी व अन्य लॉजिस्टिक सपोर्ट त्यावर महाराजांनी कशी मात केली ते जाणून घेणे महत्वाचे. त्यावर सेनापतींनी काही लेखन करावे अशी त्यांना विनंती.
आता प्रतापगडचा पडलेला भाग परत बांधला जात आहे. सरकारी गाईड च्या सर्विस मधून
मिळालेल्या ऊत्पन्नातुन हा प्रयास होतोय,
असे वर म्हटले गेले आहे. त्यात थोडी भर घालतो.
ते ढासळलेले बुरूज बांधायचे कार्य पुन्हा कौस्तुभ बुटाला यांनी 'प्रतापगड जीर्णोद्धार समिती' तर्फे 'माननीय हिराभाई बुटाला विचार मंच' मधून सुरू केले त्यातील पहिला 'शिवगड प्रेमींचा मेळावा' प्रतापगडावर ०९ मे २०१० ला झाला. त्या जीर्णोद्धाराचे वैशिष्ठ्य असे की त्या बांधकामाला वापरला गेलेला चुना शिवकालील कागदपत्रातून मिळालेल्या माहिती बरहुकूम तयार करून वापरला गेला. त्याला सरकारी मान्य़ता मिळाली नसली तरी लाखो रुपयांचे काम एकट्या बुटालांतर्फे केले गेले.आता काही अनुदान मिळाले आहे असे कळते.

लोकप्रभा दिवाळी अंक मधील लेख.
शेवटच्या चार -पाच ओळी छानच

http://www.lokprabha.com/lokprabha/diwali2012/diwali0201209.htm