गणेशोत्सवानिमित्ते पोस्टर- मंत्रवत आरत्यांची परवड थांबवा

हे बघा

साती, दृश्य तत्कालिक फरक कशानेच पडणार नाहीये, दिसणार नाहीये.
इथे आक्षेप आहे तो म्हणणार्‍याच्या श्रद्धेबाबत/भक्तिभावाबाबत नाही तर "संतान्च्या" रचनेचे "चालीच्या/हेल काढण्याच्या निमित्ते" जाणीवपूर्वक केलेले "विडम्बन" आरती म्हणुन समाजात रुजवावे का यास आहे. एक म्हणतो म्हणून दुसरा म्हणतो करत ही चाल साथीच्या रोगाप्रमाणे पसरत जाते आहे अन मूळ रचानाच नव्हे तर रचनाकर्ता देखिल हरवला जातो आहे.
अन मग येवढेच असेल, तर स्वतः आरती रचावी अन म्हणावी, दुसर्‍यान्नी खास करुन संतान्नी रचलेल्या आरतीत स्वतःची / कुणाची तरी ऐकुन, धेडगुजरी भर घालू नये ही इच्छा!
नशिब, उद्या चालीत म्हणायला सोप्पे जाते म्हणून अन काय फरक पडतोय म्हणून "राष्ट्रगीतात" देखिल तशीच भर घालाल, वंदेमातरम मधे पण घालाल., त्यापुढे जाऊन कुणी वावदूक काहीच फरक पडत नाही म्हणून त्याची कायद्याने सक्ती आहेका असा कीसही काढतील अन लालुसारखे नरपुन्गव राष्ट्रगीत सुरू असताना उभे रहाणार नाहीत, अन अर्थातच हे असे धाडस या अशा आरती सदृष मजकुरात मनमानी फरक करत गेल्याच्या बेशिस्त कृतिन्नीच निर्माण होतय हे आमच्या अतिसन्वेदनशील मनाला पटणारच नाही. नै का?
असो.
मी विषय माण्डला आहे. हाच विषय काही वर्षान्पूर्वी दाते पन्चागात एक दोन ओळीत मान्डल्याचे पुसटसे आठवते.

साती, हा मुद्दा, चूकीची आरती म्हणल्याने "भक्ताला देव पावेल की नै, त्याच्या भक्तित काही कमतरता असेल की कै" वगैरे स्वरुपाचा नसून, जर "सुखकर्ता दुखहर्ता" ही आरती सामुहिक स्वरुपात म्हणायला सुरुवात केली तर जे पुस्तकाबरहुकुम मूळ रचने नुसार म्हणत जातात त्यान्च्या म्हणण्यात, अशा प्रकारे घातलेली, "पुन्हा साथीच्या रोगाच्या लागणीप्रमाणे हल्ली सामुहीकच" भर, सुग्रास घासातील खड्याप्रमाणे टोचते. शिवाय, हिन्दू धर्मीय साधी आरती देखिल शिस्तबद्धरित्या एकसूरात "एकरचनेत" म्हणू शकत नाहीत हे पुनः पुनः सिद्ध होत रहाते. सूरान्चे एकवेळ समजु शकेल, पण शब्दान्ची रचना? ती तर कोण्या संताने केलेली कायमस्वरुपी आहे ना? मग तिच्यात बदल का करावा? काय अधिकारात करावा? की फरक पडत नाही असे म्हणत काहीही चालवुन घ्यावे/चालवावे?
अन आम्ही मारे मायबोलीकरता कैतरी शीर्षकगीत का कैसेसे तयार करवुन घेतोय, त्याकरता स्पर्धा घेतोय. विचार करा, की एखादे शीर्षकगीत ठरले, पण चालीत बसवायला वा हेल काढायला सोईचे पडते म्हणून ठरलेल्या त्या शीर्षकगीताचीही तोडमोड/भर केली गेली तर ती चालेल का? तसेच हे.
इथे भक्ति/श्रद्धा वगैरेचा सम्बन्ध नसुन सांस्कृतिक "शिस्तीचा" संबन्ध आहे.
असो.

मूळ जय नावाच्या इतिहासात भर टाकली गेलीये अन महाभारतात रुपान्तर केल गेलय हेच मला तितकेसे मान्य होण्यासारखे नाहीये, अन भर असेलच तर ती कथानकाची टाकली गेलीये, मूळ रचना तशीच ठेवून भर टाकली गेलीये, मूळ रचनान्ना धक्का लावलेला नाहीये असे म्हणता येईल. शिवाय महाभारत व वर्तमानकाळ यादरम्यानचा कालखन्ड विचारात घेता हेतूपुरस्सर घातलेली भर, अन ही आरतीतील "मनाला आले म्हणून, गायकी करता, स्वतःचे वेगळेपण सिद्ध करण्याकरता" वगैरे पद्धतीने घातलेली गेल्या केवळ वीसपन्चवीस वर्षातील भर आहे. यान्ची तुलनाच होऊ शकत नाही.
हां, पण या सबबीनिमित्ते, नेमकी आरती म्हणण्याची शिस्त पाळण्याची पळवाट सापडत असेल तर सापडू द्या बोवा. तसही हे आरतीकर्ते कुठे येणारेत आभाळातुन इथे जाब विचारायला की का हो माझ्या रचनेचे अशी लान्डगेतोड चालविली आहे? ते कुठे येणारेत कॉपीराईट्टचा अधिकार गाजवायला? पण फक्त ज्या कुणाला अशा बदलत्या स्वरुपात आरत्या म्हणायच्या असतील नीरजे, त्यान्नी त्यान्च्या रचना/कलाकृती कुणी ढापुन/चोरुन बदलुन स्वतःच्या वा कुणाच्या नावावर "खपविल्या" म्हणून गळे काढण्याचा नैतिक अधिकारही गमावला असेल असे निदान मला तरी वाटते.
या अशा भर टाकण्याच्या "बेशिस्त" प्रवृत्तीमुळेच तर वेद व वेदान्गभूत/प्रणित मन्त्र/श्लोक इतकी शतके सामान्यान्पासून दूर ठेवले नसतील ना? हो ना! अथर्वशीर्षाच्या फलश्रुतीमधे स्पष्ट सान्गितले आहे की हे अशिष्याला देऊ नये, जो या मोहात पडेल तो पापी! तर अशिष्य म्हणजे तोच तर अभिप्रेत नसेल ना जो स्वतःची दीडशहाणी अक्कल पाजळवून आहे त्या रचनेची तोडमोड करेल?
असो.
(वैयक्तिक नव्हे तर विचारान्वरील वैचारिक शाब्दिक प्रतिक्रिया आहेत या!
बाकी नीरजे, मला तुझे एक समजत नाही, तिकडे ते कुठे दूर आडबाजुला कोकणात असलेले कौलारू जाम्भ्या चिर्‍यान्च्या गणपति मन्दिराचे बदलून सिमेण्टकॉन्क्रीटचे मन्दिर होणार, जुने सौन्दर्य जाणार म्हणून हळहळतेस, अन इथे मात्र संतान्नी लिहीलेल्या "जुन्याच" आरतीन्मधे केलेल्या शब्दान्च्या "भेसळीचे" जाणिवपूर्वक वा अजाणता कुठलीतरी उदाहरणे देऊन समर्थन करतेस? मग नेमकी खरी नीरजा कोणती? <--- हा वैयक्तिक उल्लेखाचा प्रश्न मात्र खर्रोखर्र पडला हे बर का )

भाऊ, तो विचार वा तात्पुरता "नि:ष्कर्ष" स्फोटक आहे की नाही ते माहीत नाही, तो सुचविलेलाही नाही, तर माझ्या मनात आलेला तत्कालिक सार्वजनिक विचार आहे. त्यावर मनन चिन्तन झाल्याखेरीज त्याचे ठाम मतात वा नि:ष्कर्षात मी रुपान्तर करुन घेणे अशक्य.
तरीही, ...... मराठी लिहायचेय? काय गरजे व्याकरणाची? देवनागरीच कशाला हवी? मूळात मराठीच का? कशावरुन ती आमचि मातृभाषा हे? देवनागरी ऐवजी रोमन का नको? काय गरजे र्‍हस्वदीर्घाचे नियम पाळायची? भाव पोचल्याशी मतलब ना?, इतके अचूक हवेच कशाला? अन नसेल एखाद्याला एखादी गोष्ट जमत, तर मग तरीही ती गोष्ट तशीच व्हावी हा आग्रह का? असे कुठल्या नियमात लिहीलय? का म्हणून पाळायचे आम्ही हे नियम? आम्हाला वाटेल ते करण्यास म्हणण्यास व्यक्तिस्वातन्त्र्यानुसार आम्ही स्वतन्त्र आहोत ना? जग कुठल्या कुठे मन्गळावर चाललय अन तुम्ही काय आरतीतल्या एखाद्या ध्रुवपदाची वा कडव्याचि चिन्ता वहाताय? मोडेना का मोडले कडवे वा ध्रुवपद तर, त्याने काय आभाळ कोसळणारे की आमच्या रोजच्या जगण्यात फरक पडणारे? इत्यादी इत्यादी अनेक..... ही विचारधारा काही गेल्या पाचपन्चवीस वर्षातील नसणार, ती मानवी वृत्ती आहे, हजारो वर्षे चालत आली असणार. म्हणून मला ती वरील शन्का आली, विचारार्थ मान्डली.

बेफिकिर, मात्रा अन गायकीचा तुमचा अभ्यास दान्डगा आहे हे गृहित धरुनही, इथे प्रश्न आहे तो "संतान्नी रचलेल्या (कवि/गझलकार/व्याकरणपन्डीत वगैरेन्नी नाही) आरती जशाच्या तशा म्हणायच्या की नाही!
वरील उदाहरणातच गौरा शब्दातील रा वाढवुन घेऊन कमी साधली जाऊन गेली असन्ख्यवर्षे म्हणण्यात अडथळा आला नाही, तर आताच का म्हणावे? "मन्त्रवत" या शब्दाचा अनुल्लेखच करायचा ठरल्यास मात्र ज्याला जसे आवडेल ते ते तसे म्हणावे असेच मानावे लागेल.

>>>> चौथी गोष्ट, मंगलमूर्ती ऐवजी, श्रीमंगलमूर्ती म्हटल्याने विडंबन कसे होते?? <<<<
इब्लिसराव, मंगलमूर्ति ऐवजी श्रीमंगलमूर्ति असे म्हणले जात नसून, मंगलमूर्ति नन्तर "होऽऽ (अथवा ओऽऽ) श्रीमंगलमूर्ति अशि भर घातली जाते. अशा कोणत्याही भरीस मूळ आक्षेप आहे.

>>>> पण माझ्या माहितीनुसार या आरत्यांच्या अगदी अलीकडच्याही छापिल आवृत्त्यांमध्ये या जास्तीच्या ओळी घातलेल्या आढळत नाहीत. तेव्हा इतक्या वर्षांनंतरही मूळ कलाकृती शाबूत आहेत आणि राहतील म्हणायला हरकत नाही. <<<<
गजाभौ, गेल्या वीसपन्चवीस वर्षातीलच या भरी आहेत, अन अजुन वीसपन्चवीस वर्षानन्तर (माहीत नाही मी बघायला शिल्लक असेन की नाही ते पण) छापिल आवृत्तीन्मधे या तोडमोडी येण्याची वाट बघायची का? मला खात्री नाही की तेव्हा मूळ आरती शाबूत असतील. असत्य जसे पुन्हा पुन्हा घोकले की सत्यासारखे भासू लागते तसेच येत्या पाचपन्चवीस वर्षात सामान्य लोक मूळ आरती काही वेगळी होती हे देखिल विसरुन जातिल. अन नेमके काय ते बघायला कुणाला सवडही नसेल.

१) मंगलमूर्ती म्हणल्यावर पुन्हा श्रीमन्गलमूर्ती ची भर कशासाठी? म्हणजे जो सरळ पुस्तकाप्रमाणे म्हणत असेल तो मधेच हा श्रीमन्गलमूर्ति शब्द आल्यावर दगडाला ठेचकाळल्यासारखा अडखळणार.
२) दर्शनमात्रे मन म्हणल्यावर पुन्हा स्मरणेमात्रे मन कशाला? स्मरण करुनच भागत असेल तर शिन्च्यान्नो देवाची मूर्ति आणली तरी कशाला? ही भर अचाटच आहे.
३) महिषासूरमर्दिनी नन्तर पुन्हा दैत्यासूरमर्दिनी काय कारणे? महिषासूर हा दैत्य नव्हता का? उगीचच काहीही यमके जुळवलेली....
४) आरती ओवाळू नन्तर भावार्थे ओवाळू.... हे भावार्थे कस ओवाळायच अस्त? की उगीचच र ला ट जोडत केल्याप्रमाणे शब्द वापरायचे?
५) जय पान्डूरन्गा म्हणल्यानन्तर पुन्हा हरी पान्डूरन्गा कशाला हवय? हरि असे काही वेगळे विशेषण आहे का? अन जे मूळ रचनेत नाहीच्चे त्याची मनमानी भर कशासाठी? वेगळेपण दाखविण्यासाठी? की सांस्कृतीक भेसळ? बेशिस्तीतुन गोन्धळ माजविणे?
६) भक्तजन येति नन्तर साधुजन का? साधू हे वेगळे कुणी अस्तात का? ते भक्त नस्तात का? पुन्हा तेच यमके जुळविण्याची स्वतःची हौस भागविण्याकरता केलेली भेसळ
७) केशवासी नामदेव, नन्तर माधवासी नामदेव........ अगाध अगाध, यमके जुळविण्याच्या आचरटपणाची परिसीमा ती ही अशी... केशव नि माधव ही एकाच देवाची दोन नावे... मूळ रचनेत एकाच देवाचे दुसरे नाव घुसडवुन त्या अनाम भेसळकर्त्याने कसली खुमखुमी जिरवुन घेतलीये देव जाणे, पण सामान्य लोक मात्र या असल्या भेसळीला अन्नातील भेसळीप्रमाणेच बळी पडत आहेत असे माझे स्पष्ट मत आहे.

>>> संतान्नी रचल्या आहेत म्हणून त्यात बदल करण्या आक्षेप आहे, कि त्या बदलांनी दैवतांचा अपमान / उपमर्द होतो आहे म्हणून?
संतांनी रचल्या आहेत म्हणून आक्षेप आहेच आहे. शिवाय कोणत्याही मूळ रचनेत रचनाकर्त्याच्या परवानगीशिवाय बदल करण्याचा नैतिक अधिकार कुणालाही नाही.
या रचना शेकडो वर्षे आहे त्या स्वरुपात लाखोन्कडून अगणितवेळा म्हणल्या गेल्याने, उच्चारणामुळे, त्यान्ना मन्त्रवत शक्ति प्राप्त आहे अशी आमचि धार्मिक समजुत आहे. त्यामुळेही या आरत्यान्च्या मूळ रुपातील मन्त्रवत उच्चारणातील भेसळीला आक्षेप आहे.
स्वतःत्र नविन आरती रचा, पन्नासवेळा काय, हजारोवेळा म्हणा, त्यास आक्षेप नाही. पण मूळ रचनेत धेडगुजरी भेसळ करु नका / भेसळ चालवुन घेऊ नका ही समस्त भक्तजनान्ना अत्याग्रहाची विनन्ती!

बेफिकीरजी, आपला १४.३० चा प्रतिसादः
मूळात आरत्या ज्याकुणी रचल्या त्या विशिष्ट भावावस्थेत रचल्या असे मानले जाते, त्या रचताना त्यात गेयता/वृत्ते/मात्रान्चे गणित अचूक हवेच हवे या हेतूपेक्षाही, मूळ अर्थवाही भावपूर्ण रचना जशी सुचत गेली तशी रचत जाणे व हे सुचणे ही देखिल इश्वरी आशिर्वाद मानुन तयार झालेली शब्दरचना इश्वराचा प्रसाद मानण्याचा प्रघात अजुनही आहे. सबब, या रचनान्मधे " चालीत म्हणताना अडखळायला होते" म्हणून रचनेत बदल करावा हे मान्य नाही.
मी दिलेल्या उदाहरणात जे ठेच लागल्याप्रमाणे किम्बहुना मुस्काटात भडकविल्याप्रमाणे म्हणता म्हणता शब्द गिळण्यास लावणारे अडखळणे होते, ते अन तुम्ही वर्णन करीत असलेल्या चालीतील गेयतेच्या दृष्टीने अडखळण्यात प्रचंण्ड महदंतर आहे.
काहीही असले तरी मूळ रचनेच दुसर्‍याकुणीतरी उठून कोणत्याही निमित्ते स्वैराचारी बदल घडवुन तो प्रचारात आणणे हा खरतर सांस्कृतिक व धार्मिक अधिक्षेपाचा भाग आहे असे मला वाटते.