मृतकाचे घरी दाह सन्स्कारानन्तरच्या पहिल्या रात्रीच्या मुक्कामा संबंधाने...

नाही शर्विलका, आधी मते जाणून घेतो, मग प्रत्यक्ष घटना सान्गतो! (आत्ता गडबडीत आहे रे भो, ते लिहायचे, वैखरी पाजळायची तर थोडा निवान्त वेळ हवाय, तोवर इतरान्चे अनुभव ऐकायला बरे पडेल)

दिनेशदा, हा समज नसून सपशेल "गैरसमज" तरी आहे, किन्वा "जबाबदारीतून" सुटका करुन घेण्याकरता शोधलेली पळवाट आहे असे मानायला देखिल भरपुर वाव आहे.
कसे ते बघू
मृतकाचे घरी, दाह सन्स्कारादिवशी, स्वैंपाक केला जात नाही, तर बाहेरून कुणीतरी पिठलभात वगैरे आणून देते, त्यान्च्यावर जास्त मुक्कामी माणसान्चा सन्ख्यात्मक ताण येऊ नये म्हणून असे असेल, अशी समजुत मनाची करुन घेतली तरीही, वरील गैरसमजाचा जो गैरवापर होताना दिसतो तो बघता, जेवणाखाण्याच्या वाढीव ताणाचे कारण पटत नाही. तसेच, सगोत्री व्यक्ती नसेल, तर ती त्याच दिवशी स्वैंपाक करू शकतेच शकते, शिवाय घरात लहान मूल वगैरे असेल, तर स्वैंपाक्/दुध इत्यादीची सोय करणे भाग पडते जे इतरान्वर सोपवता येत नाही. अशा वेळेस, स्वैंपाकघर वगळून पडवी/ग्यालरी/अन्गण वगैरे ठिकाणी स्वैंपाक केला जातो. खेडेगावात, लाम्बच्या गावाहून आलेली नातेवाईक लोक सन्ख्येने बरीच असतील तर प्रसन्गी असे केले जाते. अर्थातच, जेवण्याखाण्याचे कारणामुळे ही प्रथा पडत्ये असे म्हणता येणे अवघड वाटते.
मग दुसरे कोणते कारण असू शकेल? मृतकाचा आत्मा पहिल्या रात्री मुक्कामी राहिल्यावर मग बाकी दहा दिवसही का राहिला नाहीस असे म्हणून मानगुटीस बसतो असे म्हणायचे आहे का? तसे असेल तर त्याने स्मशानात खान्देकरी वा तत्सम पद्धतीने आलेल्या प्रत्येकाच्या मानगुटीस बसले पाहिजे, नै का? अन स्मशानात अन्तिमविधी करणार्‍या भटजीने तर कायमस्वरुपी स्मशानातच मुक्काम ठोकला पाहिजे, नै?
वरील प्रथेमागचे "कारण काय" वा यास शास्त्राधार काय असे विचारले असता कोणीही धड उत्तर देऊ शकलेले नाही
मी या मूर्ख प्रथेस खरोखरच काही "शास्त्राधार" आहे का याची चौकशी केली, तेव्हा शास्त्रात असे काहीही लिहीलेले नाही हेच उत्तर मिळाले.
याचबरोबर तुरळक ठिकाणी, "जिचा बाप जिवन्त आहे अशा व्यक्तिने खान्दा देऊ नये" वगैरे खुळचट पळपुट्या कल्पना देखिल आचरणात आणताना व त्याची मौखिक प्रसिद्धी करताना पाहिल्यात!
यासही शास्त्राधार नाही. व जो आहे तो केवळ अश्म्यावर/पिन्डावर पाणी घालताना सरळ हाताने घालावे इतकाच आहे. बाप जिवन्त असलेल्या व्यक्तिने अन्गठ्यावरुन पाणी घालू नये! मग तिरडी बान्धू नये, खान्दा देऊ नये, शिवू नये, स्मशानात जाऊ नये वगैरे बाबी या जबाबदारीतून सुटका करुन घेण्याकरताचा सोईस्कर पळपुटेपणाच म्हणायला हवा ना?
ही लोक असा का विचार करू शकत नाहीत, की आज ही वेळ यान्चेवर आहे, अन उद्या कदाचित नव्हे तर नक्कीच, ही वेळ आपल्यावरही येणारच आहे! अर्थात आयशीबापसान्ना वृद्धाश्रमात वा गावी कुठेतरी पाठवुन देणार्‍यान्ना याची फिकीर करण्याची तितकीशी गरज वाटत नसेलही!

साधना, असेच प्रकार प्रत्यक्ष बघितले/अनुभवल्यामुळे माझ्या पहिल्याच पोस्ट मधे मी "(किन्वा त्या गैरसमजुतीचा अजुनच गैरफायदा घेत)" हे वाक्य घातलेले आहे.

चूकुन दोनदा पडलेली पोस्ट, खोडली आहे.

मामीच्या पोस्ट नन्तर, काहीसा असा सूर निघतोय की, तिथे मृतकाचे अन्य नातेवाईकान्ना त्रास होत असेल, व्यवस्थेवर ताण पडणार असेल, तर राहू नये! हे तारतम्य बहुधा पाळले जातेच. पण मी उपस्थित केलेला प्रश्न यास अनुसरून नाही. शिवाय, लगेचच्या लगेच उघड वा एकान्तात, कितीक रडू द्यावे/न द्यावे यासही प्रचण्ड महत्व असल्याने, रडणे/कुढणे थाम्बविण्यासाठी, दैनन्दिन कामकाजात गुन्तविण्यासाठी, नातेवाईकान्ची उपस्थिती आवश्यक असे माझे मत आहे. असो.

सख्खे नातेवाईक, ज्यास दहा दिवस सूतक आहे, जे एकाच गावात रहाताहेत, अन तरीही, मृतकाचे जवळच्या व्यक्तिस एकटेच सोडुन आपापल्या घरी (खरे तर आपली राणी राजपुत्र/राजकन्या यान्चेसह सुखनैव नान्दायला आपल्या घररुपी राज्यात लगेचच्या लगेच) पळतात तेव्हा ते मला तरी अमानुष वाटते. बरे इतकेच असते तर वेगळे, याच मूर्ख रुढीमुळे जिस शास्त्राधार नाही, (इथे शास्त्राधार तपासण्याचा सम्बन्ध येतोच येतो, अन्यथा आहेच की शास्त्राधार नसलेल्या रुढीन्चे खापर देखिल हिन्दू धर्मावरच फोडणे) मृतकाचे मुलास, ज्याचे हातानेच दाहसन्स्कार केले गेलेत, त्यास देखिल दहा दिवस रहावे लागण्याची धास्ती दाखवित आपल्या बरोबर नेण्याचा प्रयत्न, तेव्हा, जेव्हा मृतकाची पत्नी घरात एकटीच शिल्लक रहाणार आहे, तरीही जाणते/अजाणतेपणे केला जात असला तरी तो अश्लाघ्यच म्हणावा लागेल.
परवाच्या केस मधे असेच होत होते, व मी व लिम्बी जेव्हा माझे मतावर ठाम राहिलो तेव्हा मृतकाचा मुलगा देखिल राहिला, बाकी सर्व सख्खे नातेवाईक आपापल्या घरी गेले!
मी अनेकान्चे मृत्यु, सख्खे, जवळचे, लाम्बचे नातेवाईक/मित्र इत्यादिन्चे पाहिलेत, व सर्व वेळेस पहिल्या रात्रीची गम्भिरता अतिशय असते व त्यामुळेच सोबतीस जिव्हाळ्याचे कुणीतरी असण्याची अत्यावश्यकता अस्ते. माझे वडीलान्चे मृत्युसमयी, पहिल्या रात्री माझे सन्घशाखेतील मित्र माझेबरोबर राहिले होते, तर भावाचे मृत्युवेळेस हा प्रश्न तितकासा उद्भवला नव्हता. अन जात्याच माझा एकखाम्बी तम्बु कायमच असल्याने कोण बरोबर येईल वा न येईल याची फिकीर करत नसल्याने, मला त्या त्या वेळेस या प्रश्नाची व्याप्ती वा मूळात अस्तित्वच जाणवले नसावे! पण गेल्या मोजक्या वर्षात या प्रथेतून निर्माण होणारी, माणसे लाम्ब करणारी अमानुष परिस्थिती नजरेसमोर प्रत्यक्ष अनुभवायास आल्यानेच मी अस्वस्थ झालो.
असो.
कदाचित पुढे मागे असेही होईल, व्यवहारी जग आहे हे, स्वार्थाशिवाय काहीही बघू न शकणार्‍यान्च्या जगात, कुठेकुठे रडायला जशी भाड्याने माणसे मिळतात तसेच आता सोबतीसही भाड्याने माणसे मिळतिल, तसे पुरवणार्‍या कम्पन्या निघतिल, त्यान्च्या टीव्ही/मिडीयातून जाहिराती होतिल... सगळे कसे? कायदेशीर व्यावहारीकपणे!

>>>> नाविरुद्ध एखाद्याला थांब म्हणणे वा जा म्हणणे ह्यात कुणाचाच फायदा नाही.
जीडी, हे आशय वा जशीच्यातशी वाक्ये माझ्या लेखनात नाहीत.
माझे म्हणणे इतकेच की, सगोत्री, ज्यान्ना १० दिवसाचे सूतक आहे, एकाच गावात रहाताहेत, कित्येक तर रिटायर देखिल आहेत, सख्खे नातेसम्बन्ध आहेत, एरवी सणासुदीलालग्नादिक कार्याला हजेरी लावणारे आहेत, तर त्यान्नी देखिल "दहा दिवस रहावे लागेल" असला धेडगुजरी प्रथेची पळवाट शोधायची?
मग बोम्बलायला स्मशानात तरी कशासाठी आले? केवळ जनलज्जेस्तव तोन्डदेखल तोन्ड दाखवायला?
कोण कसली सक्ती करत नाहीये इथे, करुही शकत नाही, माझा प्रश्न साफ आहे की अशी प्रथा/रुढी जिला काडीचाही शास्त्राधार नाही, ती पाळली जाते व मृतकाचे अत्यन्त जवळचे आप्तास एकट्यास सोडून जाण्यास प्रवृत्त करते, ते का? भितीमुळे? व्यवहारवादामुळे? जबाबदारी नको म्हणून? की निखळ गैरसमजातून?

>>>> एलटी, मयताला येणारे लोक लगोलग परत फिरल्यावर त्यातून ते कसला गैरफायदा घेतात असे तुला म्हणायचे आहे? <<<<
सरसरकट सगळ्या खान्देकर्‍यान्नी थाम्बावे असे मी कुठेही म्हणलेले नाही, वरील पोस्ट नीट वाचल्यात तर किमान सगोत्री.... सख्खी नाती म्हणा.... त्यान्नीदेखिल पाठ फिरवुन कुठल्या तरी सोईस्कर पण फडतुस अशा नियमाचा(?) बाहुलबोवा करत आपापल्या खुराड्यात पळावे? जिच्या नवर्‍याला जाळून दोन तास देखिल पुरते झाले नाहीत, तो नवरा आपला भाऊ वा अन्य कुणी नाते सम्बन्ध असतानाही तिथे थाम्बू नये? अन असेच करायचे असेल तर बाकी दहाव्य्यातेराव्य्याचौदाव्याला हजेरी लावण्याचि नाटके तरी का करावित? या मागे खरोखर गैरसमज्/भिती/सोईस्कर पळवाट्/अज्ञान यापैकी काय कारण असावे?
बाकि "गैरफायदा" कसा कुणाकडून घेतला जातो/जाऊशकतो याबाबत उघड स्पष्ट "लेखी" लिहायला सार्वजनिक फोरमवर तस कोणीच धजणार नाही! तुमचे तुम्हीच उघड्या डोळ्यान्नी बघितले तर कदाचित कळेल!
पण गैरफायदा जर नसेल, तर ही प्रथा बन्द व्हायला हवी की नको? याविरुद्ध बोलायला हवे की नको?

वरच्या ठळक नोट मधे अजुन एक उल्लेख करायला हवा असे आता वाटते की, "ज्या व्यक्तिन्ना व्यक्तिस्वातन्त्र्याची महती सर्वाधिक वाटते त्यान्नी देखिल या विषयाच्या वाटेला जाऊच नये - उगाच मनःस्ताप होईल!"

>>>>. ज्याला/जिला अश्या वेळी मनापासून रहावेसे वाटते ते राहतात, ज्यांना नाही वाटत ते थांबत नाहीत. मनाविरुद्ध एखाद्याला थांब म्हणणे वा जा म्हणणे ह्यात कुणाचाच फायदा नाही.
हे पूर्वापार सहज असेच चालत आले असते तर हा बीबी उघडायची गरजच पडली नस्ती!
वाटते म्हणून रहाणारे वा न रहाणारे यात सन्ख्यात्मक जेव्हा शून्य वर्सेस बाकी सर्व असा फरक जिथे तिथे दिसू लागला म्हणून तर हा लेखनप्रपन्च! शाब्दिक सर्वमान्य तत्वज्ञान अन प्रत्यक्ष परिस्थिती यातिल विरोधाभास मला बोचला म्हणून हा बीबी उघडला!