पदार्थांचे गुणधर्मः उष्ण-शीत

ज्ञाती,
अभ्यासपूर्ण लेखाबद्दल धन्यवाद.
दही उष्ण, ताक पण थंड नाहीच तर कमी उष्ण असे तू लिहीलय. असे असतांना आपण उन्हाळ्यात ताक, दही जास्त खातो थंडीच्या दिवसात नाही असे का?
हा लेख गुलमोहोरासोबतच आरोग्य विषयक ग्रूप मध्ये पण हवा म्हणजे भविष्यात सगळ्यांना लवकर सापडू शकेल.

आधीच अ‍ॅसिडिटी होण्याची शरीराची प्रवृत्ती माहीत असेल तर त्या दृष्टीने गरम पदार्थांचे जाणीवपुर्वक सेवन केले जाते. >> म्हणजे काय ?
एखाद्याची जर अ‍ॅसिडिटी होण्याची शरीराची प्रवृत्ती असेल तर एकुणच शरीरात आम्ल वाढले आहे ना?
मग त्याचा आहार कसा हवा?

छानच लेख. वेलची सुद्धा उष्ण पदार्थांमधे मोडते? आणि ताकाच्या उष्ण गुणधर्माबद्दलही जाणून घ्यायला आवडेल.

ज्ञाती, चांगली माहिती आहे. लेखाबद्दल (आणि शंकांचे स्वागत केल्याबद्दल) धन्यवाद.

मला एखादा पदार्थ उष्ण किंवा थंड आहे, असे म्हटले जाते तेव्हा नेहमीच संभ्रम पडतो. शेवटी मी ढोबळपणे ज्यात अधिक कॅलर्‍या तो उष्ण असे गृहीत धरले होते (ज्याद्वारे शरिराला अधिक ऊर्जा मिळू शकते). पण तीही व्याख्या चुकीचीच आहे म्हणायची. कारण या लेखाप्रमाणे तूप इ. पदार्थ थंड आहेत.

दही खाल्यावर थंड वाटते, काही प्रमाणात तहानही भागते. अति झाले तर सर्दी होते. आग होणे, चक्कर येणे वगैरे होत नाही. मग ते उष्ण कसे?

तुमच्याकडून आणखी सविस्तर माहिती वाचायला आवडेल.

आंबा थंड की उष्ण?

मला सारखी अ‍ॅसिडीटी होते. आंबे प्रचंड आवडतात पण लगेच उष्णतेचा त्रासही होतो तोंड येणे, डोळ्याच्या कडांवर बारिक फोड वै.

लेख चान आहे. पण ही माहिती कितिशी बरोबर आहे? सकाळ मध्ये बालाजी तांबेंचा आलेला लेख वाचला म्हणुन एक शंका.
http://www.esakal.com/esakal/20100409/4924463358725616676.htm
ह्यात मध थंड म्हणुन दिल आहे. मग पदर्थाचा खरा गुण कसा ओळखायचा?

ज्ञाती, माहितीपूर्ण लेखाबद्दल धन्यवाद.

छान माहितीपूर्ण झालाय लेख

मस्त!! माहितीपूर्ण लेख!!

छान आहे लेख. दही मला थंड वाटतं होते. हंगामानुसार निसर्ग आपल्यासाठी फळे भाज्या पिकवितो. हंगामात येणार्‍या फळांचे भांज्याचे सेवन करावे असे म्हणतात. पण आंबा हा इतका उष्ण असून तो उन्हाळ्यात का येतो?

थंड पदार्थांची आणखी नावे:
काकडी
चिंच

उष्ण-
मनूका
बदाम
पपई
काजू
मसाले सर्वंच बहुदा

थंड पदार्थांची नावे आणखी सुचवा..

ज्ञाती, माहितीपूर्ण लेख आहे. धन्यवाद.

छान लेख ज्ञाती.

उत्तम लेख, ज्ञाती!! खूपच उपयोगी आहे.

शीत पदार्थांमधे जीरं आणि सब्जा बी पण आहे नं? तसचं गुलकंद हा पण उन्हाळ्यात जास्त उपयोगी आहे.

एकदम मस्त लेख!! खूप उपयोगी पडणारा आहे!
माझ्या नवर्‍याला बराच काळ उष्ण म्हणजे तापवलेले गरम पदार्थच वाटत होते.. अर्थात ते तसे नाहीये हे सांगितले, पण मग नक्की कसे आहे हे काही सांगता येईना. हा लेख दाखवते त्याला.

उपयोगी आहे लेख. ताकाचा प्रश्न मलाही पडला होता तर रुनी ला दिलेले उत्तर वाचल्यावर शंका निरसन झाले. धन्यवाद ज्ञाती.

सायली, तुझ्या लेखाचे फायनल व्हर्शन बघायला आले आणि हे प्रश्न पाहीले. मी उत्तर दिले तर तुझी हरकत नाही ना? लेख छानच झाला आहे.

>>एखाद्याची जर अ‍ॅसिडिटी होण्याची शरीराची प्रवृत्ती असेल तर एकुणच शरीरात आम्ल वाढले आहे ना?
मग त्याचा आहार कसा हवा?

अ‍ॅसिडिटी होते तेंव्हा पित्त एकतर तीक्ष्ण गुणाने वाढते किंवा अम्ल. अम्ल असेल तर आंबट, खारट, तेलकट इ. खाणे (लोणची, कैरी इ.) टाळावे. तीक्ष्ण गुणाने असेल तर तिखट, गरम (चटण्या, चहा इ.) टाळावे.

>>कारण या लेखाप्रमाणे तूप इ. पदार्थ थंड आहेत
तूप हे विलक्षण गुणधर्माचे द्रव्य आहे. प्राय: ते उष्ण आहे त्यामुळे अग्निदीपनाचे काम उत्कृष्टरित्या करते. परंतु त्याच्या प्रभावामुळे (विशिष्ट गुण) ते पित्तघ्न द्रव्यांमध्ये सर्वोत्कृष्ट ठरते. तसेच संस्काराने ते शीत होऊ शकते. उदा: ज्येष्ठमध घृत, शतधौत घृत इ.

>>वेलची सुद्धा उष्ण पदार्थांमधे मोडते?
वेलची थंड आणि लवंग उष्ण असा बोलीभाषेत प्रघात आहे परंतु वेलची थंड म्हणजे लवंगेपेक्षा शीतल परंतु मूळात ती उष्णच. थोडी कमी उष्ण इतकेच.

>>दही खाल्यावर थंड वाटते, काही प्रमाणात तहानही भागते. अति झाले तर सर्दी होते. आग होणे, चक्कर येणे वगैरे होत नाही. मग ते उष्ण कसे?
खूप चांगला प्रश्न. दही पण फार विचित्र गुणधर्माचे आहे म्हणून आयुर्वेदाने ते शक्यतो टाळायला सांगितले आहे. दह्याने सर्दी होते हे खरं आहे. गुरू (पचायला जड), स्निग्ध ह्या गुणांबरोबरच अभिष्यंदी हा खास गुण (खरं म्हणजे दोषच) केवळ दह्यात आढळतो त्यामुळे दही खाल्याने कफप्रकोपाची लक्षणे दिसतात. आणि अम्लविपाकी असल्याने ते पित्तही वाढवते. उलट ताक घर्षणाच्या संस्काराने बहुउपयोगी बनते. मधुरविपाकी असल्याने पित्तावर काम करते. दीपन ह्या गुणधर्माने भूक वाढवते. मूळव्याधीच्या रूग्णांना तर ताक हे अमृताप्रमाणे उपयोगी पडते.

बी, आंबा उष्ण असला तरी मधुर रसाचा असल्याने थोड्या प्रमाणात खाल्ला तर पित्ताचेही शमन करतो जे उन्हाळ्यात वाढण्याची शक्यता जास्त असते. तेंव्हा आंबा उन्हाळ्यात नक्कीच खावा. त्याचा फायदा होतोच. पण त्याच्या उष्ण गुणाकडे दुर्लक्ष करून चालणार नाही. विशेषतः आत्यधिक पित्त प्रकृती असेल तर अतिरेक करू नये.

ज्ञाती, आयुर्वेदातील बेसिक्स चांगले मांडले आहेत.

औषधात (किंवा आहारात देखिल) ही तत्वे वापरायची असतील तर ती संख्यातमक असणे आवश्यक आहे. उदा. मध चांगला जरी म्हंटले तरी एका बैठकीत किलोभर खाणे योग्य नाही. त्या संबंधात मला अनेक प्रश्न आहेतः
> प्राचीन भारतीय पदार्थविज्ञान शास्त्रांमध्ये पदार्थांचे वीस गुण सांगितले आहेत. त्यापैकी महत्वाचे दोन म्हणजे उष्ण-शीत
(१) हे सर्व गुण सारख्या महत्तेचे आहेत, की उष्ण-शीत जास्त महत्वाचे आहेत?

> उष्ण पदार्थांमध्ये तेज व वायू महाभूतांचे आधिक्य असते.
(२) प्रत्येक (किंवा अनेक) पदार्थांमध्ये पंचमहभुतांचे प्रमाण नेमके किती आहे, हे कुठे दिलेले आहे का?
उदा.: ताक ४०% तेज, ४५% वायु, ५% आकाश, ५% पृथ्वि, ५% जल?

> प्रत्येक पदार्थ एकतर उष्ण असतो किंवा थंड असतो, अर्थातच उष्णतेचे/शैत्याचे प्रमाण वेगवेगळ्या पदार्थात कमी-अधिक असते.
(३) pH प्रमाणे ही तत्वे एकाच ओळीत मांडता येतात की द्विमीत कागदावर क्ष हा ७०% उष्ण आणि ५% शीत आहे असा चार्ट बनवता येतो? pH मध्ये मीठ (किंवा कोणतेही क्षार) न्युट्रल असते, तसे काही पदार्थ न्युट्रल असतात का?

> त्या पदार्थावरील संस्काराने: जसे दही उष्ण आहे. त्यामध्ये पाणी मिसळुन घुसळणे हा अन्नसंस्कार केला असता तयार होणारे ताक हे दह्यापेक्षा कमी उष्ण असते
(४) म्हणजे पंचमहाभुतांचे प्रमाण कमीअधीक होते का? १०० ग्राम दह्यात, २५० मि.लि पाणी मिसळवल्यास नेमका किती फरक पडतो हे कसे शोधायचे? इतर १८ गुणांवर काय फरक पडतो? ते न कळल्यास साईड-इफेक्ट्स होऊ शकतात का?

> शीत द्रव्ये: दुध, तूप,
(५) शीत दुधाचे उष्ण दही, व ते कढवल्यावर शीत तूप असे कसे?

मलाही एक प्रश्न पडला.
नवीन पदार्थांचे गुणधर्म ठरवण्याचं शास्त्र काय आहे? उदा. हे गुणधर्म निश्चित केले तेव्हा कदाचित टोमॅटो भारतात पोचलाही नसेल. असंच उद्या एखादं नवीन फळ 'आयात' झालं, तर त्याचे गुणधर्म कसे ठरतात?
मांसाहाराबद्दल तू काही लिहिलेलं नाहीस. तो सरसकट उष्णच असतो का?

ज्ञाती,
छान लेख गं.
अभ्यासाला बसलीस का परत?

छान आहे लेख!

ज्ञाती, छान लेख.
स्वातीच्या प्रश्नाचे उत्तर वाचायला आवडेल.
नवीन प्रश्न पडल्यास इथेच लिहून विचारेन

छान माहीती.
धन्यवाद ,ज्ञाती , अश्विनी माहीतीबद्दल आणि अश्चिग महत्वपुर्ण प्रश्नांबद्दल .

ज्ञाती, छान माहितीपूर्ण लेख!

उसाचा रस मी इतके दिवस उष्ण समजत होते आणि म्हणून प्यायचा टाळत होते.
ताक हे कमी उष्ण आहे ही माहितीही नव्यानेच समजली. (एवढे दिवस शीत समजून चालले होते!)

उष्ण पदार्थांचे उष्ण गुणधर्म/ शीत पदार्थांचे शीत गुणधर्म कमी करण्यासाठीही आयुर्वेद त्यांचे सेवन करताना त्या त्या पदार्थाला विशिष्ठ प्रक्रिया करून मग खाण्यावर, किंवा त्यात अन्य काही पदार्थ मिसळून खाण्यावर भर देतो, जेणेकरून त्यांचा प्रकृतीस कमीत कमी अपाय होईल.
उदा : दही कायम घुसळून घ्यावे असे सांगितले जाते, ते ह्यासाठीच का? किंवा बदाम भिजवून खाण्यावर भर दिसतो. तसेच आमरसात तूप घालून खायला सांगतात. पेरू, सफरचंद इ. शीत, कफकारक फळांवर मिरपूड घालून खाणे.

कृपया ह्यावरही लिहिशील का?

तसेच डोंगरी आवळा, तुळशीचे बी, दुधी भोपळा, कोहळा, चंदनबटवा ह्या भाज्या शीत आहेत व हळद, सिमला मिरची, आले, शेवगा, शेपू, मिरच्या, शिंगाडा उष्ण आहेत ना?