शब्दवेध व शब्दरंग (४)

तर्जनं यमदूतानां रामरामेति गर्जनम्

विदग्ध शब्द कृष्णाष्टकात ऐकलाय, म्हणजे लिटरली ऐकलाच आहे. पं. जसराजांनी “श्री कृष्ण अनुराग” म्हणून एक प्रोजेक्ट केलाय HMV साठी त्यात येतो विदग्ध :

विदग्धगोपिकामनोमनोज्ञतल्पशायिनं
नमामि कुंजकानने प्रव्रद्धवन्हिपायिनम् ।

काव्य आदि शंकराचार्यांचे (!) आहे बे एकं बे च्या चालीत गायले तरी गोडच वाटणार. इथे तर साक्षात संगीत मार्तंड जसराज आहेत !! जालावर असावे.

विदग्ध वाड्मय मात्र माहिती नव्हते.

आर्ष मला उत्कट सारखा वाटतोय. अर्थात गट फीलिंग. कदाचित कोणत्यातरी हिंदी कवितेतही वाचलेला असू शकतो मात्र माझ्या प्रायव्हेट ब्लॉगवरच्या हिंदी कविता चाळण्याकरता वेळ नाही. अभ्यास करायच आहे आज.

अनिंद्य विदग्ध म्हणजे शोकाकुल का मग? की विरहाने पोळलेल्या? कारण वरती विदग्ध म्हणजे अभिजात असे दिलेले आहे परंतु, अभिजात गोपिका असे नसेलच ना.

किती सुंदर नादमय लयबद्ध रचना आहेत ना त्यांच्या!
(इथे मनो'ज्ञ' (ज्ञा नव्हे) असावं असं वाटतंय - मीटरमध्ये नीट बसतंय तसं.)

'मनोज्ञ' च आहे, दुरुस्ती करतो. सुचवणीबद्दल आभार.

इतक्या रसिक, हुशार आणि ज्ञानी तरी विनम्र लोकांसोबत इथे आपली उठबस आहे हे जाणवून मी फारच आनंदी होतो (उठबस जालीय का असेना)

आर्ष म्हणजे ऋषींशी संबंधित.

पाणिनी ने अष्टाध्यायी लिहायच्या आधीच वेदांची रचना झाली होती. तरीही त्याने वेद आणि त्यावेळची संस्कृत भाषा ह्यांचा सखोल अभ्यास करून व्याकरण लिहिले. एव्हढे करूनही वेदात काही शब्दरूपे अशी आहेत कि जी व्याकरणाच्या नियमात बसत नाहीत. आता त्या महान ऋषींनी चूक केली असे आपण कसे म्हणायचे? म्हणून त्याला आर्ष असे गोंडस नाव दिले गेले.
हल्ली अर्थात आर्ष म्हणजे ऋषींनी रचना केलेले साहित्य असा केला जातो.
शाळेत जेव्हा आम्ही संस्कृतमध्ये चुका करत असू तेव्हा हे आर्ष रूप आहे असे सांगितल्यामुळे गुरुजींचे वाक्ताडन ऐकलेले आहे.
विदग्ध या शब्दाचे अनेक अर्थ आहेत.

होय केकू मी वरती जाउन वाचले परत. गुगल केल्यास ऋषीनिर्मित हाच अर्थ आहे.

आर्ष हा शब्द आर्त सारखा वाटल्याने मला 'उत्कट' असा अर्थ वाटला होता, जो की चूकीचा आहे.

@ सामो,

विदग्ध इथे शोकाकुल नसावे.

हे हिंदी भाषांतर :

चतुर गोपिकाओंके मनरूपी सुकोमल शय्यापर शयन करनेवाले तथा कुंजवनमें बढ़ती हुई दावाग्निको पान कर जानेवाले, किशोरावस्थाकी कान्तिसे सुशोभित अंजनयुक्त सुन्दर नेत्रोंवाले, गजेन्द्रको ग्राहसे मुक्त करनेवाले, श्रीजीके साथ विहार करनेवाले श्रीकृष्णचन्द्रको नमस्कार करता हूँ।

धन्यवाद.
>>>>मनरूपी सुकोमल शय्यापर शयन करनेवाले
अहाहा!

बेशक मंदिर मस्जिद तोड़ो बुल्लेशाह ये कहता
पर प्यार भरा दिल कभी ना तोड़ो इस दिल में दिलबर रहता - (बॉबी)

विदग्ध म्हणजे विरहात जळणारा/री ना?

मलाही माधव यांच्यासारखेच वाटत होते. वरची चर्चा अजून नीट वाचायची आहे.

विदग्ध वाड्मय
ज्यावर पुन्हा पुन्हा, विशेष संस्कार केले आहेत असे.
शब्दश: अर्थ विशेष, नीट भाजलेले. पक्व.
ज्या वाड्मयावर कवीने संस्कार केले आहेत. त्यातील दोष काढून टाकले आहेत. उदा. छंद दोष, व्याकरण दोष काढून त्याला नियमांच्या चौकटीत बसवले आहे.

जाणकारांनी अधिक भर टाकावी.

हा अर्थ चपखल वाटतो आहे, ऋतुराज. धन्यवाद!

केकू आणि ऋतुराज, छान स्पष्टीकरण दिलं आहे.

ऋष चं संबंधी रूप करताना पहिल्या स्वराची वृद्धी होते. त्यात ऋ चा आर् होतो. जसा उ चा औ. पुरुष - पौरुष, तसं ऋष - आर्ष

छान चर्चा:
केकू, ऋतुराज छान माहिती आणि शेवटी हपांचा षटकार.

ऋष चं संबंधी रूप करताना पहिल्या स्वराची वृद्धी होते.>>>>> दंडवत हर्पाणिनी _/\_

हपांचा षटकार !

हर्पाणिनी !

सुंदर विमर्ष

हर्पाणिनी >> इथे डोक्यावर हात मारणारी बाहुली हवी आहे

खरेच, अगदी सुंदर चर्चा.

मलाही अनिंद्य यांच्या सारखे म्हणावेसे वाटते, की इतक्या व्यासंगी, जाणकार लोकांमधे (इन्क्लुडींग अनिंद्य! ) आपली उठबस आहे याचा फार आनंद वाटतो.
स्वाती, आपण वाचत असलेले साहित्य आर्ष आहे का विदग्ध...
विदग्ध चा अर्थ जर अभिजात असा होत असेल , आणि आर्ष म्हणजे जर ऋषीं संबंधी अथवा ऋषींनी लिहीलेले......तर आपणच ठरवायचे ना काय वाचतो आहे त्यावर!! असे मला वाटते!

सर
नवीन विषय विचारार्थ घेऊ का?

आज मी मिपा वर एक लेख वाचला. "काही चुका, काही विसं..." त्यातून
"आता आपल्या व्यवहारात आपल्यातलेच अनेक लोक करत असलेल्या बारीक बारीक चुका.. अहल्या हा योग्य उच्चार असताना आपण सर्रास अहिल्या म्हणतो. अनसूया हा योग्य उच्चार पण आपण अनुसया म्हणतो. सीमान्तपूजनाचं आपण श्रीमंतपूजन करतो. प्रश्न असं लिहितो पण बोलताना प्रश्ण असं म्हणतो. पुराणातली वानगी पुराणात न म्हणता पुराणातली वांगी पुराणात म्हणतो. "

इतर शब्द सध्या सोडून देऊया. मी "पुराणातली वांगी पुराणात " वर लक्ष केंद्रित केले.

पुराण n A Pura'n or sacred and poetical work. पु?B सोडणें-लावणें To begin a long and tiresome story. पुराणांतली वांगी पुराणांत राहिलीं Said of one mighty in talk, slack in act.
वझे शब्दकोश
किंवा
......पुराणांतलीं वांगीं पुराणांत राहिलीं Said when a person does not observe his own prescriptions,--of one mighty in talk, slack and lagging in act.
मोल्सवर्थ शब्दकोश
हे दोघेही मान्यवर "वांगी" असेच लिहित आहेत.
आता ही वांगी = बृन्जाल भाजी का वानगी= उदाहरणार्थ , वानगी दाखल ह्यातली?
माझा गोंधळ झाला आहे.

अरेरे. "भाषा : अपभ्रंश, बदल, मतांतरे इ." हा धागा मी कसा मिसला.
आभार सर.

ओके.
पण असे दिसतंय कि "वांगी" (भाजी) हा शब्द ह्या म्हणीत पुरातन आहे. मला कुठे संदर्भ मिळाला तर इथेच लिहीन.