अहोऽऽ मुंबईत रिक्षा चालत नाहीत

अहोऽऽ मुंबईत रिक्षा चालत नाहीत
(संदर्भ - मायबोलीवरील चर्चा. (शोधा पुन्हा कधीतरी))

आज माझे आजोबा जिवंत असते तर तब्बल १२० वर्षांचे असते. त्यांचे बालपण मुंबईतच गेले. थोडक्यात मुंबईकर म्हणून आमचा किमान शंभर वर्षांचा ईतिहास आहे असे म्हणू शकतो

आजोबा दक्षिण मुबईतील माझगाव पोस्ट ऑफिसचे पोस्टमास्तर होते. आजही ते पोस्टऑफिस आमच्या मुंबईतील सध्याच्या घरासमोर आहे. पण त्याला जुने पोस्ट ऑफिस म्हटले जाते. कारण शेजारी नव्या ईमारतीत नवीन पोस्ट ऑफिस उघडले आहे. मला मात्र ईंग्रजांच्या काळातील जुने पोस्ट ऑफिसच जास्त आवडते. सध्या जाणे काही दोन्ही पोस्ट ऑफिसात होत नाही. तशी कधी गरजच पडत नाही.

पण तो काळ वेगळा होता. पोस्टाला मान होता. आणि पोस्टमास्तर आजोबांनाही सन्मान होता.
आजोबांना आठ मुले होती. कोणाला याचे फार कौतुक नव्हते. म्हणजे तेव्हाचे कुटुंब नियोजन असेच असावे. लग्नाचे प्रयोजन हेच असावे.

तर आठ मुले आणि त्यांच्यामुळे घरात आलेल्या सूना अधिक जावई मिळून तब्बल सोळा जणांपैकी आठ दहा जण पोस्ट ऑफिस / तार ऑफिसमध्ये कामाला लागले. यालाच नेपोटीजम द घराणेशाही असेही बोलू शकतो.

जसे मुलांची संख्या वाढू लागली तशी जागा कमी पडू लागली. जुने घर सोडून नवीन घरात आलो. मुले मोठी होऊ लागली तशी तिथेही एकाची दोन घरे झाली. पण मुंबई काही सोडली नाही.

पुढे जाऊन मुले लग्नाच्या वयात पोहोचली. मुली आपल्या नवर्‍याच्या घरी गेल्या, तर मुलांनी आपला वेगळा संसार थाटायचा म्हणत एकेक करत मुंबई सोडली. माझे वडील त्यांच्यात लहान, आणि त्यांचे लग्न सर्वात शेवटी म्हणून ते आजोबांसोबत मुंबईतच राहिले. त्यामुळे माझेही बालपण मुंबईतच गेले.

ज्या काकांनी मुंबई सोडली ते कोणी अंधेरीला गेले, तर कोणी विक्रोळीला, कोणी कुर्ल्याला तर एक थेट वसईला गेले. त्यापैकी अंधेरी आणि विक्रोळी असलेल्या काकांकडे दर उन्हाळ्याच्या सुट्टीत जाणे व्हायचे. तिथे माझी ओळख मुंबईहून आलेला पाहुणा अशीच असायची. यामागे मुंबई म्हणजे काही तरी ग्रेट, आणि उपनगरे म्हणजे त्याला जोडलेली ठिगळे असा अ‍ॅटीट्यूड बिलकुल नसायचा. कदाचित उपनगरात वसलेली लोकं मुंबईतूनच आलेली असावीत म्हणून असेल, किंवा रोज दादर किंवा बोरीबंदरच्या दिशेने कामाला जाताना ट्रेनच्या गर्दीला झेलत जावे लागते म्हणून असेल, पण ते आमचा उल्लेख मुंबई किंवा प्रॉपर मुंबई असाच करायचे. त्यात उपनगरे जोडायचे नाहीत.

तर या काकांकडे जाताना आजी सोबत असल्याने आणि तिला ट्रेन आवडत नसल्याने बसनेच जाणे व्हायचे. किमान दोन बस बदलून जावे लागायचे. तेव्हा प्रवासात दोन गोष्टी प्रकर्षाने लक्षात यायच्या.

एक म्हणजे जागोजागी रस्त्याकडेला असलेले उघडे नाले. मुंबईत हा प्रकार दिसायचा नाही. काकांच्या बिल्डींगमध्ये प्रवेश करतानाही एखादा छोटासा नाला ओलांडून प्रवेश करावा लागायचा. त्यामुळे काकांची घरे आमच्यापेक्षा छान, चकाचक, आणि प्रशस्त असली तरी त्या एक नाला प्रकारामुळे शहरातून गावात आल्याची भावना मनात उत्पन्न व्हायची.

दुसरी गोष्ट म्हणजे रिक्षा. जी फक्त मुंबई उपनगरात आणि मायबोलीवर चालते, पण मुंबई शहरात नाही.

लहानपणापासून मुंबई शहर कुठे संपते आणि उपनगर कुठून सुरू होते हे लक्षात ठेवायचा एक महत्वाचा मापदंड म्हणजे रस्त्यावर दिसणारी रिक्षा.
बसच्या प्रवासात खिडकीबाहेर नजर टाकता टॅक्सी दिसायचे बंद होऊन रिक्षा दिसू लागली की आपण मुंबई सोडली असे समजायचे हा थंब रूल घरूनच बालमनावर बिंबवण्यात आला होता.

अर्थात तेव्हा उपनगरे ईतकी विकसित झाली नसल्याने ईतर फरक सुद्धा चटकन जाणवायचे. जसे की, मुंबईत बिल्डींगखाली उतरले की शे-दोनशे मीटर त्रिज्येच्या परीघात हवे नको ते सगळे मिळायचे. पण तेच उपनगरात दहा पंधरा मिनिटांची पायपीट करावी लागायची किंवा वेळप्रसंगी रिक्षा करून मार्केट वा स्टेशनला जावे लागायचे.

टॅक्सीचे मीटर रिक्षाच्या दिडपट असले तरी मुंबईत ती वापरायची गरज फार कमी पडायची. मध्यमवर्गीय लोकांकडे स्वताच्या गाड्या असायचा तो काळ नव्हता. पण पब्लिक ट्रान्सपोर्टबाबत मुंबईमध्ये लोकल ट्रेन आणि बसचे सक्षम पर्याय उपलब्ध होते. हार्बर सेंट्रल वेस्टर्न अश्या तिन्ही रेल्वेलाईन मुंबईत एकत्र यायच्या, तसेच लोकसंख्येची घनता जास्त असल्याने दोन स्टेशनमधील अंतर देखील फार नसायचे. त्यामुळे मुंबईत कुठेही रहात असलो तरी एखाद दुसरे रेल्वेस्टेशन जवळ पडायचे. त्याचसोबत बेस्ट बसेसचे जाळे सुद्धा मुंबईभर पसरलेले होते. जे तुम्हाला दारात पोहोचवायचे.

जेव्हा कोणी काका मामा उपनगरात घर घ्यायचे तेव्हा पहिला प्रश्न हाच असायचा की स्टेशनपासून किती लांब/जवळ आहे? मुंबईत कधी हा प्रश्न पडला नव्हता. पण काका मामांकडे राहायची वेळ आली तेव्हा समजून चुकलो की हा प्रश्न किती महत्वाचा होता. कारण रोजचे शाळा-कॉलेज, ऑफिसला जाताना सुद्धा रेल्वेस्टेशनपर्यंत रिक्षा करावी लागायची. एका अर्थाने रिक्षा ही उपनगरांची लाईफ लाईन होती. आजही असेल.

सध्या मी नवी मुंबईत राहतो तिथे तरी नक्कीच आहे.
मुंबईत लहानपणी बराच वेळ बस आली नाही तर टॅक्सीला हात दाखवला जायचा. पण ईथे मात्र बस हा प्रकार असूनही काही जणांसाठी तो अस्तित्वातच नाहीये. चार पैसे जास्त खर्च करू, पण रिक्षालाच हात दाखवू. शेअर रिक्षामध्ये कोंबून चोंबून भरले जाऊ, पण बसच्या रांगेत उभे नको राहू. मी नवीनच इथे राहायला आलो तेव्हा मला या सगळ्याची आणि लोकांच्या मानसिकतेची गंमत वाटायची. पण लवकरच मी देखील याला सरावलो. आणि रिक्षाला दैनंदिन जीवनाचा भाग म्हणून स्विकारले.

पण मन अजूनही तिथेच मुंबईत आहे,
त्यामुळे कोणी रिक्षांचा किस्सा सांगताना त्या जागेचा उल्लेख मुंबई असा केला तर तोंडातून चटकन बाहेर येतेच,
अहोऽऽ मुंबईत रिक्षा चालत नाहीत
आणि यामागे कुठलाही खोडसाळपणा नसतो. पण ती अमुक तमुक जागा मुंबईत येत नाही का हा वाद ठरलेलाच असतो

धन्यवाद,
ऋन्मेऽऽष