विकास , विध्वंस आणि विवेक : प्राथमिकतेवर बोलू काही

The cost of our success is the exhaustion of natural resources, leading to energy crises, climate change, pollution, and the destruction of our habitat. If you exhaust natural resources, there will be nothing left for your children. If we continue in the same direction, humankind is headed for some frightful ordeals, if not extinction.

- Christian de Duve

दोस्तहो,

रूदरफर्डला अणूचं मॉडेल समजलं त्यातून आधुनिक विज्ञानाची घोडदौड सुरू झाली. त्याला अणूचं मॉडेल सापडलं ते ही जुगाड टेक्नॉलॉजीने. थिअरी विदाऊट प्रॅक्टीकल इज ब्लाईंड यावर त्याचा विश्वास होता. प्रॅक्टीकल शिवाय थिअरी मांडणार्‍यांबद्दल त्याचं मत फारसं चांगलं नव्हतं. मात्र पुढे पुढे थिअरी विदाऊट प्रॅक्टीकल हे जिनीअस असण्याचं लक्षण झालं. आईनस्टाईन तर त्याची लॅब म्हणजे त्याचे पेन किंवा ब्रेन आहे असे म्हणायचा. इथे आपल्याला या वादात पडायचं नाही. याचा संदर्भ पुढे येईल.

या वैज्ञानिक क्रांतीला विज्ञान म्हणायचे कि अप्लाईड सायन्स म्हणायचे हे ठामपणे सांगता येणार नाही.
विज्ञानाचे नियम माणसाला माहिती असावेत. पण त्याच्या किती आहारी जायचे, त्याचे दुष्परिणाम काय होणार हे सुद्धा त्याच वेळी त्याला शिकता यायला हवे होते. तसे ते झालेले नाही. प्रॅक्टीकल मुळे त्याचे दुष्परिणाम समजले असते. आईनस्टाईनच्या डोळ्यादेखतच अणूचा वापर विध्वंसक कामासाठी होताना त्याने पाहिला आणि तो ही त्याला थांबवू शकला नाही.

एखादी लस किंवा औषध बाजारात आणायचे असेल तर त्यासाठी केव्हढी मोठी प्रक्रिया आहे. ती लस माणसाला टोचायच्या आधी तिचे दुष्परिणाम काय आहेत हे पहावे लागते. ते तपसणारी एक स्वायत्त संस्था आहे. त्यावर जागतिक संस्था आहे. याशिवाय या किचकट चाळणीतून गेल्यावरही पुढे काही संकट आलेच तर ते औषध मागे घ्यायला लागू शकते अशी व्यवस्था निश्चितच अस्तित्वात आहे ( असे होते कि नाही हा मुद्दा बाजूला ठेवू). औषधाचा शोध लावण्यापूर्वी माणसावर दुष्परिणाम होणार नाही ही जबाबदारी आपण घेतो. ती हमी आपण देतो. पण इतर शोधांचे काय ? त्याचा मानवी जीवनावर किंवा पृथ्वीवर, अंतरिक्षावर काय परिणाम होईल हे तपासण्याची व्यवस्था आहे का ?

आणखी एक उदाहरण पाहूयात.
American Society of Heating, Refrigerating, and Air Conditioning Engineers या संस्थेच्या हँडबुक मधे कंफर्टची व्याख्या केलेली आहे. २००१ च्या आवृत्तीनुसार कंफर्ट म्हणजे वाहेरच्या तापमानापेक्षा पाच ते दहा अंशाने कमी तापमान ठेवणे. (आतले तापमान आणि बाहेरचे तापमान यात यापेक्षा फरक असल्यास थर्मल शॉक बसून उपभोक्ता मृत्यूमुखी देखील पडू शकतो) . वास्तविक एसीच्या संदर्भात कंफर्ट म्हणजे बाहेरच्या तापमानापासून सुसह्य वाटेल इतका तापमान बदल. त्यापेक्षा थंड करणे या मानवी स्वभावामागे सुखासीनता, हव्यास कारणीभूत आहेत. गरज आणि आरामाचा हव्यास यातली निवड करता यायला हवी.
अ‍ॅश्रेच्या हॅण्डबुकवरून माणूस जेव्हां स्वतःसाठी शोध लावतो तेव्हां इशारेही देतो हे दिसते. . माणूस हा असा स्वार्थी प्राणी आहे.

पण त्याच रेफ्रिजरेशन मुळे तापमान बदलाला सुरूवात झाली. पर्यावरण, प्राणीजीवन यावर काय परिणाम होतील यावर मनुष्य उदासीन असतो. इतकेच काय स्वतःच्या स्वार्थासाठी प्राण्यांना लस टोचली जाते. रेडीएशनच्या प्रयोगांसाठी मुक्या जिवांचा वापर होतो.
माणूस असा बेदरकार आहे.
अर्थात अ‍ॅश्रे ने सुधारणा करत पर्यावरण स्नेही वायूंचा वापर अनिवार्य केला आहे त्याचे स्वागत. त्यामध्ये विवेकवाद्यांचे योगदान आहे.

औद्योगिक क्रांतीनंतर जे जे शोध लागत गेले त्यांना अशा चाळण्या / चाचण्या अस्तित्वातच नव्हत्या. कारण एका बाजूला ध्येयाने झपाटलेली वैज्ञानिक कम्युनिटी, त्यांना प्रोत्साहन देणारी उत्पादक मंडळी आणि दुसर्‍या बाजूला या पासून अनभिज्ञ जनता. या असमतोलामुळे वैज्ञानिक शोध लागले त्यापेक्षा ते झपाट्याने वापरात आले. तंत्रज्ञान विकसित होते गेले आणि मग काही काळाने या विज्ञानाशी जुळवून घेतलेल्या सामान्य जनतेला त्याचे भान आले. त्यातूनच मग दुष्परिणामाची तपासणी कराविशी वाटू लागली.

माणसाच्या कंफर्ट साठी वातानुकूल यंत्रणे आणि शीतकपाटं विकसित झाली. त्यासाठी पूर्वी फ्रिऑन गॅसेस वापरले गेले. ते पर्यावरणस्नेही नाहीत हे समजायला पाच दशकं जावी लागली. या काळात पर्यावरणाचे व्हायचे ते नुकसान झाले. त्यानंतर आर सिरीज गॅसेसचा वापर सुरू झाला. मग तिसर्‍या जगातून ओरड सुरू झाली कि आता तिसर्‍या जगाने उत्पादन सुरू केल्याबरोबर मुद्दामून हे निर्बंध आणले गेले आहेत, जेणे करून पाश्चात्य देशांचीच उत्पादने सक्तीची व्हावीत. यात तथ्य असेलही. पण पर्यावरणाच्या लढाईला असा आर्थिक असमतोलाचाही कोन प्राप्त झाला.

जगातला अणूकचरा तिसर्‍या देशात आणून टाकून द्यायला सुरूवात झाली. आफ्रिकन देशातल्या त्या त्या भागात माणूसच नाही तर प्राण्यांवर आणि वनस्पती, झाडांवरही विकृत परिणाम दिसू लागल्यावर ते बंद झाले.

सगळी यादी देणे हा इथे उद्देश नाही. विज्ञानाला विरोध हा सूर इथे नाही.

तर कोणतेही शोध लागले तर त्याच्या वापराआधी जो विरोध होतो त्याचे समाधान झाले पाहीजे. त्या उलट काही हुषार वादविवादपटूंची नेमणूक केली जाते. ते अशा आक्षेपांची नोंद घेतात. मग या आक्षेपांना गप्प करणारी उत्तरे तयार केली जातात. हे टूलकीट त्या त्या वापरकर्त्याच्या एजन्सीला दिले जाते. त्यांना प्रशिक्षण दिले जाते. अशा सेवा घेणार्‍या कंपन्या एकत्रित रित्याही नरेटिव्ह सेट करायच्या मागे लागतात. आता तर व्यापारी संघटना आहेत, उत्पादक संघटना आहेत. नव्या उत्पादनाच्या भावी आक्षेपांना मोडीत काढणार्‍या पीआर एजन्सीजचे हे सुगीचे दिवस असतात.
घरात मोबाईल आला कि जुन्या जमान्याच्या वैभवाच्या खुणा मिरवणारं ओसरीत बाजेवर पडीक असणारं एखादं म्हातारं ओरडतं " आरं, कशाला ते डबडं आणलंय ? त्याच्या वाचून अडलं व्हतं का काय ?"
त्याला पोरं उत्तर देतात " ओ आबा, गप बसा, आताच्या जमान्यात हे लै गरजेचं हाय"
" आरं पर त्यानं नुस्कान काय व्हणार ते कोन बगनार ?
" आबा, तुमीच सांगा कि काय नुक्सान हाय ते "
" आता मला समजलं असतं तर बसतं व्हय सांगितलं ?"
" मंग नाय माहीत तर कशाला नुस्तंच आडवं लावता ?"
"बरं बाबा राह्यलं "
प्रॉब्लेम हा इथे आहे.
म्हातार्‍याला जे म्हणायचं असतं त्याचा आत्मा पोरांना समजूनच घ्यायचा नसतो. आपल्याकडे मोबाईल नसणे हे आपण आउट ऑफ डेट झाल्याच्या पीअर प्रेशरखाली मोबाईल घेतला जातो. त्यात फोन सोबतच इंटरनेट, टिव्ही, ओटीटी या सर्व सुविधा मिळू लागतात. हे सर्व आपल्याला परवडतं का ? याचा उपयोग आहे का याचा विचार मागे पडतो.

सिंहगड रस्त्याच्या दुतर्फी असलेली हिरवीगार झाडे तोडण्यासाठी मनपाने हुकूम काढला कि त्याला विरोध सुरू होतो. मग या विरोधकांना जनतेचा सपोर्ट मिळू नये यासाठी त्यांचे खलनायकीकरण, गुन्हेगारीकरण, दानवीकरण केले जाते. या मंडळींना विकृत, लहरी ठरवले जाते. त्यांना विकास विरोधी ठरवले जाते. "मग काय धोतर नेसून फिरायचे का ? " "तुम्ही वल्कले नेसून फिरता का ?" किंवा झाडांना इजा पोहोचवायची नसेल तर मग "तुम्हाला बर्थडे सूटमधेच फिरावे लागत असेल ना ? कारण पानांची वस्त्रे हा सुद्धा गुन्हाच आहे" अशी तयार वाक्ये फेकली जातात.

सामान्य माणसे मुद्दे मांडत असतात. ते वादविवादपटू नसतात. व्यावसायिक ट्रोल्सना ते उत्तरं देऊ शकत नाहीत हे या एजन्सीजने हेरलेले असते. याचा परिणाम म्हणून विरोधाच्या बाजू लंगड्या, दुबळ्या आणि क्षीण पडतात. शिवाय विध्वंसाच्या बाजूने भांडवल असते. भांडवल प्रसार माध्यमांनाही नियंत्रित करते. हा एक सुसंघटीत माफिया आहे. हा विकास खरोखर माणसाच्या भल्यासाठी आहे का ?

माणसाला जगण्यासाठी काय लागते ?
उपग्रहांचे शोध लागले तर हवेच आहेत. अंतरीक्षाचा शोध अनादि काळापासून माणूस घेत आला आहे. त्याबद्दल ना नाही. इथे विवेकाची नितांत आवश्यकता आहे. पण अवकाशात होणारा कचरा पुढे विश्वाच्या नाशाला कारणीभूत होईल का याची उत्तरे कधी शोधणार ? दुष्परिणामांचा शोध लावणे हे जिनीअस असणे नाही का ? त्यासाठी बुद्धी लागत नाही का ? माणसाला फॅन्सी वाटतील, लक्झरी वाटतील अशा शोधांचे जनकत्व आपल्याकडे असावे हा इगो आहे का ? या शोधांचे दुष्परिणाम समोर आणणे हे दळभद्रीपणाचे लक्षण आहे का ?

एका व्हायरल क्लिप मधल्या दाव्यांनुसार पृथ्वीवरचे ६५% जीवन गेल्या दोनशे वर्षात नष्ट झालेले आहे. अर्थात या क्लिपचा उद्देश चांगला असला तरी काही तथ्या़ंकडे दुर्लक्ष झाले आहे. जसे कि अरल समुद्र हा तापमान बदलामुळे आटला. खरे तर तत्कालीन सोव्हिएत युनियनच्या १९६७ सालच्या अजस्त्र आणि महत्वाकांक्षी जलसंधारण योजनांमुळे जी महाकाय धरणांची मालिका या अरल समुद्राच्या फीडर नद्यांवर उभारली गेली त्यामुळे पाण्याचा पुरवठा बंद झाल्याने अरल समुद्र नाहीसा झाला. तपशीलात चूक असली तरी या टीमने गेल्या काही वर्षात पृथ्वीची जी असंख्य छायाचित्रे घेतली आहेत त्यामुळे विकासाचा विध्वंस समोर आलेला आहे. अर्थात त्या वेळी या शंका उपस्थित झाल्याने नवा व्हिडीओ प्राप्त झाला.
https://www.youtube.com/watch?v=UHkEbemburs

हे थांबवणे आपल्या हातात आहे का असा विचार येतो.
असा विचार मांडणारे सगळे मूर्ख, अर्धवट, विकृत म्हणून हल्ला करायला येताना थोडे थांबले पाहीजे. माणूस बुद्धीजीवी आहे हे कबूल. पण त्याचा अरोगन्स नियंत्रित असायला हवा. त्याला विवेकाची जोड हवी. जाणून घेणे, शोध लावणे इथपर्यत आम्ही इतर प्राण्यांपेक्षा श्रेष्ठ आहोत हा अरोगन्स कुरवाळायला ना नाही.

पण विद्वत्तेला विवेकाची जोड असावी हे सुद्धा माणसाच्या बुद्धीवंत असण्याचेच लक्षण आहे. विद्वत्ता आणि शहाणपणा १८० अंशाच्या कोनातून एकमेकांच्या विरोधात जाऊ शकत नाही. तसे ते गेले कि हिरोशिमा, नागासाकी घडते. अर्थात कोणतेही युद्धखोर शस्त्रे हे विवेक नसल्याचेच लक्षण आहे.

म्हणूनच जीवन जगण्याची कला सांगणारे तत्त्वज्ञान (ज्याला जे झेपेल ते) ते सुद्धा शिकायला हवे. समाजाला मिळून मिसळून रहायला लावणारे तत्त्वज्ञान, तंत्रज्ञान, विज्ञान आत्मसात केले पाहीजे. ते ही शिकवायला हवे. शाळेपासून त्याची सुरूवात हवी. दहावीच्या विद्यार्थ्याचा निकाल लागला कि विज्ञान आणि गणितात किती गुण पाहिले जाते. जणू काही इतर ज्ञानशाखा आता रद्द झालेल्या आहेत असा समज झालेला आहे. वैज्ञानिक दृष्टी आणि विज्ञानाचा अहंकार यातला फरक समजेनासा झालेला आहे.

पृथ्वी वाचवण्यासाठी शौचाला फ्लश ऐवजी बादली वापरा, स्नानाला शॉवर ऐवजी मगाचा वापर करा अशा फुटकळ मललमपट्टीपेक्षा आणि बाह्य इलाजापेक्षा आतला इलाज महत्वाचा आहे. आपल्या वैज्ञानिक युगात विज्ञानासोबत जगताना आपल्या चुकीच्या धारणांचा सामना करायला हवा. त्या धारणा चुकीच्या आहेत याची कबुली आधी स्वतःला दिली पाहीजे. मग निसर्गाची क्षमा मागायला हवी.

चंगळवाद, हव्यास, लालसा या गोष्टींवर मात करता येण्यासाठी किमान गरजा ठाऊक असायला हव्यात. एक अपारंपारिक उर्जास्त्रोतांना वाहून घेतलेले जर्मन शास्त्रज्ञ शेफलर होते. त्यांनी सूर्यापासून, पवन उर्जेपासून आणि अन्य आपारंपारिक स्त्रोतांवर चालणारी अनेक संयंत्रे विकसित केली आहेत. पण हे शोध हस्तांतरित करताना ते त्यांच्या विद्यार्थ्यांना विवेकाची कास धरायचा आग्रह धरतात.

त्यांचे संशोधक विद्यार्थी घरात फ्रीज वापरत नाहीत, एसी वापरत नाहीत. या गोष्टींच्या आहारी जात नाहीत. त्यांचे एक विद्यार्थी वलसाडला आहेत. त्यांना अनेक पुरस्कार मिळालेले आहेत. त्यांच्या घरात तर वीजही नाही. रात्री सोलर कंदीलाचा वापर होतो. टिव्ही नाही. टिव्हीवरच्या डिबेटस हे वैचारीक प्रदूषण आहे असे ते म्हणतात. त्यांच्या सहवासात येताना हेच विचार विस्कळीत स्वरूपात होते. गेल्या वीस वर्षांपासून मी ही टिव्ही कमी म्हणजे जवळपास बंद केला आहे. काहीही नुकसान होत नाही.

मास उत्पादन जिथे अनिवार्य आहे तिथे ते घ्यावे. पण त्याचा अ‍ॅण्टीडोटही शोधून काढावा असे ते म्हणतात. ते जन्माने हिंदू, कर्माने वैज्ञानिक , तत्वाने जैन, बौद्ध आणि ओशो यांचे मिश्रण आहे. ते झेन सुद्धा आहेत. जे चांगले वाटते ते आत्मसात करावे. स्वतःवर नियंत्रण मिळवले कि गरजा कमी होतात. उपभोक्त्याच्या गरजा कमी झाल्या कि उत्पादन कमी होते. उत्पादन कमी झाले कि पृथ्वीचा नाश थोडा मंदगतीने होतो हे त्यांचे तत्त्वज्ञान आहे. त्यासाठी धर्माचे बंधन नाही. हा मूलतत्ववाद आहे असे वाटत नाही. ते ही त्यांच्या विद्यार्थ्यांना हा विचार देतातच.
विज्ञान या पद्धतीने जबाबदारीसहीत आणखी पुढे गेले तर काय हरकत आहे ?

आपणासी जे जे ठावे ते ते दुसऱ्यासी सांगावे
शहाणे करून सोडावे सकळ जन...

अशा पद्धतीने ही लोकहितवादी चळवळ पुढे गेली पाहीजे. जितकी जास्त वर्षे लागतील तितका झालेला विध्वंस पुन्हा भरून काढता येणार नाही. पण अशी चळवळ न चालवता नुसतेच उसासे सोडून हा विध्वसं थांबणार नाही.

Saving our planet, lifting people out of poverty, advancing economic growth… these are one and the same fight. We must connect the dots between climate change, water scarcity, energy shortages, global health, food security and women’s empowerment. Solutions to one problem must be solutions for all. – Ban Ki-moon

******************************************

लेख त्रोटक शब्दात असल्याने अधिकचे संदर्भ. प्रतिसादात देखील दिलेले आहेत. देत राहणार आहे.

भारतात येत असलेले विध्वंसाचे संकट आणि उपाय
https://www.youtube.com/watch?v=5At6eVbXNck

व्यक्ती म्हणून काय करता येऊ शकते ?
https://www.youtube.com/watch?v=CeWkPMqupDI