वैखरी कैसेंनि सांगें!

काल गप्पांच्या पानावर झालेल्या एका चर्चेत संत ज्ञानेश्वरांच्या 'पांडुरंगकांती' अभंगाचा विषय निघाला होता, त्यावरून हे स्फुट लिहिण्याचं धाडस करत आहे.

चंद्राते आंगवणे | भोगुनि चकोर शाहाणे | परि फांवे जैसे चांदणे | भलतयाही ||
तैसे अध्यात्मशास्त्री इये | अंतरंगचि अधिकारिये | परि लोकु वाक्चातुर्ये | होइल सुखिया ||
(जसा अंगभूत गुणांमुळे चकोर चंद्राचा उपभोग घेऊन शहाणा ठरतो, पण चांदण्याचा आस्वाद कोणालाही घेता येतो, तद्वतच अंतर्मुख होऊ शकलेले लोक या ग्रंथातील अध्यात्मशास्त्राचे अधिकारी असले, तरी यातील वाग्विलासाचा आनंद कोणीही घेऊ शकतो!)
असं ज्ञानेश्वरीत म्हटलं आहे.

अध्यात्म हा माझा विषय नाही, माझी उडी 'वाक्चातुर्ये सुखिया' होण्याइतकीच आहे. तेव्हा काव्य म्हणून त्यातलं जितकं माझ्या आवाक्यात आलं तितक्याबद्दल लिहायचा प्रयत्न करते. आज 'जागतिक काव्यदिन' आहे हा एक सुखद योगायोग!

पांडुरंगकांती दिव्य तेज झळकती ।
रत्‍नकीळ फांकती प्रभा ।
अगणित लावण्य तेजःपुंजाळले ।
न वर्णवे तेथींची शोभा ॥

कानडा हो विठ्ठलु कर्नाटकु ।
तेणें मज लावियला वेधु ।
खोळ बुंथी घेऊनि खुणाची पालवी ।
आळविल्या नेदी सादु ॥

शब्देंविण संवादु दुजेंवीण अनुवादु ।
हें तंव कैसेंनि गमे ।
परेहि परतें बोलणें खुंटलें ।
वैखरी कैसेंनि सांगें ॥

पाया पडूं गेलें तंव पाउलचि न दिसे ।
उभाचि स्वयंभु असे ।
समोर कीं पाठिमोरा न कळे ।
ठकचि पडिलें कैसें ॥

क्षेमालागी जीव उतावीळ माझा ।
म्हणवूनि स्फुरताती बाहो ।
क्षेम देऊं गेलें तंव मीचि मी एकली ।
आसावला जीव राहो ॥

बाप रखुमादेविवरु हृदयींचा जाणुनी ।
अनुभवु सौरसु केला ।
दृष्टीचां डोळां पाहों मी गेलीये ।
तंव भीतरीं पालटु झाला ॥

सगुणाच्या प्रेमात पडण्यापासून निर्गुणाचा वेधू लागण्यापर्यंतचा प्रवास या अभंगात दिसतो मला.

पांडुरंग हे कर्नाटकातून आलेलं सगुण दैवत वारकरी सांप्रदायाने विष्णूचं रूप म्हणून स्वीकारलं. संसारात राहून सन्मार्गावर चालत राहण्याच्या प्रयत्नात हा 'बाप रखुमादेवीवरू' त्यांना सोयरा वाटला. ज्ञानोबांनीही त्याचा वसा घेतला आणि मधुराभक्तीरसात विराण्या, अभंग लिहिले.
त्यांचा कानडाविठ्ठलु कसा आहे? सांवळा सुंदरु आहे, त्याने कांसे पितांबरु परिधान केलेला आहे, तो लावण्यमनोहरु आहे. त्याची कांती इतकी दिव्य झळाळती आहे की डोळे दिपावेत, ती दीप्ती दृष्टीत सामावू नये, तहान भागू नये आणि पुनःपुन्हा त्याला पाहण्याची आस लागावी. तो खुणावतो आहे, जवळ बोलावतो आहे अशी कल्पना पल्लवित होत राहावी.

पण मग इतका जिवलग आहे, तर आपण त्याची आळवणी केली तर तो त्याला प्रत्युत्तर का बरं देत नाही (आळविता न-देई सादु)? की हे रूप, ही दीप्ती, हीदेखील वोखटी मोहमायाच आहे? या रूपाची खोळ बुंथी (अवगुंठन) पांघरून लपला आहे तो कोण आहे मग? त्याच्या ओढीचे धागे मनाचिये गुंती कसे गुंतियेले गेले? सतत माझ्या नेणिवेत त्याच्याशीच संवाद सुरू राहतो तो का? आणि संवाद तरी कसा? ये हृदयींचे ते हृदयी! त्याला शब्दांच्या माध्यमाची आवश्यकता नाही, आणि तो शब्दबद्ध करता येणं शक्यही नाही. शब्देविण संवादु! परावाणीच्या* पुढे हा संवाद जात नाही, वैखरी तो उच्चारू शकत नाही.

भक्तीभावाने त्याच्या पाया पडू गेलं, तर पावलंच सापडत नाहीत. जो स्वयंभू आहे, तो भूमीतलावर, विटेवर कशाला पाऊल टेकवेल? मुळात त्याचं पाऊल म्हणजेतरी काय? जो सार्‍या चराचरात भरून आहे, त्याला चेहरामोहरा, पाठपोट असणार आहे का? त्याला प्रेमभराने क्षेम** (आलिंगन) देईन म्हणावं तर कवेत काहीच येत नाही! मी एकटीच इथे ठक (थक्क/स्तंभित) होऊन उभी आहे!

संवाद साधला तर तो माझा माझ्याशीच घडावा, आलिंगन द्यावं तर बाहू माझ्याचभोवती वेढले जावेत, म्हणजे मी आणि तो निराळे नाहीतच का? मीच व्यष्टी, मीच समष्टी? मीच थेंब, मीच महासागर? मी तोच आणि तो मीच? अहम् ब्रह्मास्मि?!!

विटेवरच्या मूर्तीला सोयरा समजण्यापासून निर्गुण निराकार ब्रह्माचा साक्षात्कार आपल्याच अंतरात होण्याचा हा सुरस अनुभव! रूप ही माया, ते रूप पाहणारे डोळे (ज्ञानेंद्रियं) ही माया, ते जाणणारे मनबुद्धी ही माया, मी-तो, आत-बाहेर हे द्वैत ही माया!
हा अनुभव झाला आणि सगळा मोहरा फिरला! जणू दृष्टीचाही डोळा दिसला! निजरूपाचा साक्षात्कार झाला!

-------***-------

* परा, पश्यंति, मध्यमा आणि वैखरी या चार (चत्वारवाचा) वाणीच्या पायर्‍या आहेत. एखाद्या विचाराचं बीज नेणिवेत रुजणं ही परावाणी. ते जाणिवेला 'दिसणं' ही पश्यंति, त्याला शब्दरूप मिळणं ही मध्यमा आणि त्याचं प्रकट उच्चारण म्हणजे वैखरी. या अभंगात ज्ञानेश्वरांनी ज्या संवादाचं वर्णन केलं आहे, तो असा नेणिवेच्या पातळीवर अव्याहत सुरू आहे.

** क्षेम याचा अर्थ मी अनेक वर्षं कुशल/खुशाली असा समजत होते. पण त्याचा एक अर्थ 'आलिंगन' असाही आहे. हे कळल्यावर त्या 'क्षेमालागी उतावीळ' होण्यातली आर्तता अधिकच भिडते! मोठ्या विरहानंतर एखाद्या जिवलगाची भेट व्हावी, त्याला उराउरी आलिंगन द्यावं, त्या स्पर्शातील असोशीतून, कणाकणाने उमलत जाणार्‍या गात्रांतून आणि क्षणाक्षणाने विसावत जाणार्‍या श्वासांतून परस्परांचं क्षेम - आणि प्रेम - व्यक्त व्हावं, शब्दांची, प्रश्नोत्तरांची आवश्यकताच भासू नये! किती सुंदर श्लेष!

आणखी एक गंमत त्या 'शब्देविण संवादु, दुजेविण अनुवादु'ची! 'अनुवादु' का? कारण सहसा संभाषण हे वरकरणी एकाच भाषेत होत असलं तरीही ऐकणारा त्याच्या समजुती, अनुभव आणि कुवतीनुसार ऐकलेल्या वाक्यांचा 'अनुवाद' करून ते समजून घेत असतो! त्यामुळेच तर स्पष्टतेसाठी शब्द वापरावेत तरी पुन्हा गैरसमजांना वाव उरतोच! मानवी मनोव्यापार आणि परस्परसंबंधांची किती सखोल आणि क्षमाशील जाणीव दिसते यात! उगाच नाही त्यांना ज्ञानियांचा राजा म्हणत!