विहंगम देवराई - १

अंधश्रध्दा ही केंव्हाही वाईटच. या बद्दल कुणाचेच दुमत नाही. पण गेले काही वर्ष मी एका अंधश्रध्देची गोड फळे चाखतो आहे. मीच काय आमची सगळी सोसायटी या अंधश्रध्देमुळे खुष आहे.

पुणे जसजसे वाढत गेले तसतसे बिल्डरलोकांचे उपनगरांकडे जास्त लक्ष जावू लागले. अनेक शेतकऱ्यांनी आपली जमिन विविध बिल्डर्सला देऊ केली. आमच्याही जागेच्या मालकाने स्वतःची बरीच जमिन बिल्डरला डेव्हलप करण्यासाठी दिली. पण ही जमिन देताना जमिनमालकाने परंपरेने चालत आलेल्या श्रध्देला मात्र दुर लोटले नाही. या शेतकऱ्याच्या सलग काही एकरमधे पसरलेल्या शेताच्या मधोमध अगदी जुनी असलेली आंबा, लिंब, पिंपळ या सारख्या मोठ्या झाडांचे एक बेट आहे. त्यात कडेवर असलेल्या एका प्रशस्त लिंबाच्या झाडाखाली चिऱ्याचे बांधकाम केलेली छोटेखानी विहिर आहे. या विहिरीच्या शेजारीच गोल गरगरीत दगडाला शेंदूरलेपन केलेली एक देवता आहे. नाव असेच काहीतरी अगम्य आणि कुणाला शिवी देण्यासाठी वापरावे असेच आहे. या देवाच्या तिनही बाजुने आकर्षक आणि चमकदार टाईल्सने सजवलेल्या तिन-साडेतिन फुट उंचीच्या तिन भिंती आहेत. वरती छप्पर नाहीच. ते काम वृध्द लिंबाचा फांद्या आणि पानांचा संभार पार पाडतो. देवासमोर अगदी छोटीशी पितळी घंटा आहे. तिही झाडाच्याच एका आडव्या फांदीला देवासमोर येईल अशी टांगलेली आहे. समोर चांगला पन्नास फुट बाय चाळीस फुटांचा शहाबादी फरशीचा प्रशस्त आणि बसका ओटा आहे. हा देव येथे एकटाच बसलेला नाही. त्याच्या सोबत कुणाच्या तरी घरची भंगलेली लक्ष्मी आणि न लाभलेला एक गणपती देखील आहे. वृध्दाश्रमात किंवा अनाथालयात सोडावे तसे कुणीतरी त्यांना येथे आणून सोडलेले आहे. या गणपती व लक्ष्मीच्या मुर्तींवर असलेले डाग त्यांनी भोगलेले हळदी-कुंकवाचे, पंचामृत-नैवेद्याच्या सोहळ्यांची ग्वाही देतात. आता मात्र त्यांच्या इंचभर नैवेद्याची जबाबदारी न सांगताच आमच्या सोसायटीतील काही लोकांनी घेतली आहे. लिंबाच्या झाडाखाली गणपती व लक्ष्मीच्या जोडीने नांदणारा हा तेजस्वी शेंदरी देव आजुबाजूच्या शेतावर व पर्यायाने सोसायटीवर लक्ष ठेवून असतो. राखण करत असतो. त्याबदल्यात वर्षातुन चार महत्वाच्या सणाला त्याला चार बोटे व्यासांची पुरणपोळी, एखादे भजे, कुरडईच्या चार काड्या इत्यादी चालते. तसा हा देव स्वस्तात काम करणारा असला तरी आहे मात्र उग्र. टिचभर पुरणपोळीच्या बदल्यात बरकत देणाऱ्या या देवाच्या अवती-भोवती असलेल्या छोटेखानी देवराईतील एखादे झाड जर कुणी तोडले तर तो त्याच्या घरातील महत्वाच्या व्यक्तीला आयुष्यातून उठवतो. याचा अनुभव जमिन मालकाच्या पुर्वजांनी घेतला आहे असे मालकच सांगतात. “त्याचा निवद त्याला दिला की मग त्याचा आपल्याला काही त्रास नाही. उलट राखणच करतो तो सगळ्या बारदान्याची” असं म्हणत मालकांनी अगदी सहज एकर दिड एकर जमिनिवरील देवराई या देवासाठी सोडून दिली आहे. ‘पेरत नाही तो शेतकरी पापी’ अशीही एक अंधश्रध्दा या मालकांच्या मनात असल्याने देवराईतील काठोकाठ भरलेल्या विहिरीवर ते ‘पाप लागू नये’ म्हणून थोडी शेतीही करतात. बरं, या मालकाची मुलेही अशीच अंधश्रध्दाळू निघाल्याने त्यांनीही हीच परंपरा पुढे चालवत त्या जमिनिवरील देवराईला हात लावला नाही. त्यामुळे तिनही बाजुला असलेल्या दहा बारा मजली सोसायट्यांच्या मधे असलेले हे देवराई व लहान शेताचे हिरवे बेट उठून दिसते. या ओट्यावर सकाळी मॉर्निंग वॉक करणारे विश्रांतीसाठी बसतात. संध्याकाळी निवृत्त मंडळी गप्पा मारत बसतात. काही आया मुलांना येथेच खेळायला आणतात. झाडे, फुले, पक्षी, किडे दाखवतात. मुख्य रस्त्यापासुन अर्धा किलोमिटर आत असल्याने येथे ट्रॅफीकचा किंवा इतर कोणताही मानव निर्मित आवाज सहजी पोहचत नाही. येथे या देवराईच्या आश्रयाने पक्षांची, किड्यांची छान समृध्द अशी जीवनसाखळी सुखेनैव नांदत आहे. जोपर्यंत मालकांच्या मनातून किंवा त्यांच्या मुलांच्या मनातून ही अंधश्रध्दा जात नाही तोवर हे सगळे जीव येथे असेच सुखाने नांदतील. आता जर कुणी अंधश्रध्दा दुर करणारा मालकांना भेटला आणि त्याने या कुटूंबाच्या मनातील ही अंधश्रध्देची भिती दुर केली तर मात्र या देवराईचे काय होईल हे सांगता येणार नाही. जमिनीच्या मालकांना असाच कुणी ज्ञानामृत देणारा भेटत नाही तोवर नकोसे झालेले हे गणपती-लक्ष्मी आणि दहशतीच्या जोरावर नैवेद्य वसुल करणाऱ्या या शेंदऱ्या देवाच्या कृपेन ही जैवसाखळी न तुटता अशीच सुखेनैव चालत राहील. उद्याचे कुणी पाहीले आहे? दिसत असुनही कुणी उद्याचे पहात नाही. निदान निसर्गाच्या बाबतीत तरी नाही.

आजवर मला फक्त फुले निरखण्याचा, त्यांची स्केचेस बनवण्याचा छंद होता. पण जागूताई आणि वावे यांच्यामुळे मी प्रथमच या पक्षांकडे जरा बारकाईने पाहीले आणि मला पहिल्यांदाच या पक्षांचे सौंदर्य दिसले, डौल दिसला. त्यांना एक स्वभाव असतो हे समजले. पक्षी निरिक्षणातली गम्मत लक्षात यायला लागली. मला गेल्या दिड महिन्यात या देवराईभोवती दिसलेल्या रोजच्या पहाण्यातले काही पक्ष्यांचे फोटो येथे देत आहे. ऋतू बदलतील तसे वेगवेगळे पक्षी या देवराईत हजेरी लावतीलच. असो, फोटोंपेक्षा लेखच मोठा होईल त्यामुळे थांबतो. येथे फक्त फोटोच देत आहे. माहीती गुगलवर सहज उपलब्ध आहे.

(Camera: Nikon Coolpix P900, Canon EOS 60D, Sony PJ410)

चिरक (Indian Robin)

.

राखी वटवट्या (Ashy Prinia)

.

.

शिपाई बुलबुल (Red Whiskered Bulbul)

.

लालबुड्या बुलबुल(Red Vented Bulbul)

.

खाटीक (Long Tailed Shrike)

.

दयाळ (Oriental Magpie Robin)

राखी सातभाई (Large Grey Babbler)

.

खंड्या (White Throated Kingfisher)

.

हळदी-कुंकू बदक किंवा प्लवा बदक (Spot Billed Duck)

.

मुनिया (Silverbill Muniya)

.

होला (Laughing Dove)

.

कोतवाल (Black Drongo)

वेडा राघू (Blue Tailed Bee Eater)

वेडा राघू (Green Bee Eater)

भारद्वाज (Greater Coucal)

तुर्की (Bronze Turkey)

.

.

भांगपाडी मैना (Brahminy Starling)

पाणकावळा (Small Carmorant)

(Crested Myna)

मला समजेना मी येथे कोणकोणते पक्षी टाकले आहेत. गोंधळ व्हायला लागला आहे आणि धागाही जड होईल. त्यामुळे "देवराई"चा दुसरा भाग टाकेन. त्यात बाकीचे पक्षी देईन. जाता जाता हा 'मानव निर्मित' लोखंडी व कर्कश्श पक्षी.
(क्रमशः)
विहंगम देवराई - २