अपरिचित, पण अफलातून - ‘कांब्रे लेणी’

सह्याद्रीत भटकंतीमध्ये आपली सोबत करतात - इतिहासाची स्मरणं अन् या मातीतल्या पूर्वजांच्या कर्तृत्वाच्या पाऊलखुणा! कधी प्राचीन सागरी बंदरं, जुन्या व्यापारी वाटा, कोकण व देश या भूभागांना जोडणा-या घाटवाटा; तर कधी संरक्षणार्थ बांधलेले दुर्ग/किल्ले, विश्रामासाठी अन् धर्मप्रसारासाठी कोरलेली लेणी हे सारं आपण समजून घेऊ लागतो. निसर्गाशी जुळवून घेताना जीवनसंस्कृती कशी विकसित होत गेली असेल, याचा अंदाज बांधू लागतो. विस्मृतीत गेलेल्या संस्कृतीच्या पाऊलखुणा एका ‘अपरिचित, पण अफलातून’ कोरीव लेण्यांच्या रूपानं आम्हांला कश्या गवसल्या, त्याची ही कथा!

...एका वीकएण्डला बाईक अन् कॅमेरा घेऊन पुण्याच्या पश्चिमेला ‘आंदर’मावळात उंडारत होतो. ‘कांब्रे’ गावाजवळ उभ्या कातळकड्यातल्या काही गुहांनी आमचं लक्ष वेधून घेतलं होतं. घरी आल्यावर सरकारी गॅझेटिअर, संदर्भ पुस्तकं अन् ब्लॉग्ज ढुंडाळले. पण या गुहांचा उल्लेख सापडला नाही. (महत्त्वाचा अपडेट::: भटकंतीच्या वेळी अन् लेख प्रसिद्ध करताना आधीच्या संशोधनाबद्दल कल्पना नव्हती. अर्थात, आम्ही “New to the World” असं काही तरी शोधलं, असा दावा कधीच नाहीये.. आधी केल्या गेलेल्या संशोधनाची माहिती या लेखाच्या शेवटी अपडेट केली आहे. ती अवश्य वाचा.) या गुहा नैसर्गिक की मानवनिर्मित, या कुतुहलापोटी मी अन् माझा मित्र अभिजीत देसले परत एकदा पोहोचलो कांब्रे गावात. गावामागच्या डोंगररांगेतली कातळभिंत लक्षवेधक होती.

त्यावरून कोसळणा-या धबधब्यांच्या जागा टाळून, कोरलेल्या गुहा स्पष्ट दिसत होत्या. धबधब्यांच्या ‘ढोल-ताश्या’मुळे उमटलेल्या रौद्र खुणा बघता, बरसणा-या जलधारांमध्ये इकडे लेण्यांकडे फिरकणं केवळ अशक्य! गावक-यांनी सल्ला दिला, "आरं पोरांन्नू, कुठं तरास घ्येता जीवाला. वाटेत आहे ह्यो थोरला खडक. त्यो नाही रं जमायचा तुम्हास्नी. काल रातच्या पाऊसानं वल्ला झाला असेल खडक. आता बगा, वाट दावायला पन नाही यायचं कुनी.." मग वाट नीट विचारून, लेण्यांपाशी पोहोचायचा प्रयत्न करायचं ठरवलं.

रानात शिरलो, अन् लक्षावधी टप्पोरी करवंदं, जांभळं अन् कै-यांनी आमचं शाही स्वागत केलं.. अहाहा!!! रानमेव्याचा आस्वाद घेताना खरंतर विसरूनंच गेलो, की आपण लेणी शोधायला आलोय. मग उन्हानं अन् हवेतल्या आर्द्रतेमुळे घाम-घाम होवू लागला, तसं पावलं उचलावी लागली.

गावातून निघाल्यापासून दाट झाडीतून वाट काढत वीसेक मिनिटं चढल्यावर, मुख्य लेणी आता उजवीकडे माथ्यावर आली.

पण तिथे पोहोचण्याची वाट कशी असेल, याचा अंदाज येईना. वाट अडवली होती ३०-४० फुटी रॉकपॅचनं. रॉकपॅच चढताना दृष्टीभय नसलं, तरी सुरुवातीला आधारासाठी ‘होल्ड्स’ नाहीतंच. हाताच्या बळावर स्वतःला ओढून, पुढं आधार मिळवण्याकरता केलेले सारे 'अंगविक्षेप' साफ फसले. पायातल्या ‘शूज’वरचा विश्वास उडला. हृदयाची धडधड वाढली. शेवटी नैसर्गिक, पण विश्वासार्ह पकड देणा-या अनवाणी पायांनिशी प्रयत्न सुरू. एकदम गुळगुळीत ‘पींच-होल्ड’वर शरीर तोलत डोंबार-कसरत करत अखेरीस रॉकपॅचच्या माथ्यावर पोहोचलो. एकंदर अनुभव खरोखरंच थरारक!

उजवीकडे गेल्यावर आधी एक तपकिरी रंगाच्या पाण्यानं भरलेलं उघडं टाकं, अन् पुढं कातळामध्ये खोलवर खोदत नेलेली २ मोठ्ठाली कोरडी टाकी दिसली.

आम्ही उभे होतो ती सपाटी आणि मुख्य लेणी यांच्यादरम्यान कोसळला होता एक सरळसोट, बाहेर डोकावणारा, १५० फूट उंच कातळकडा. मुख्य लेणी गाठण्यासाठी एखाद्या निसरड्या-अरुंद-आडव्या पावठीवरून हा कडा पार करायची गरजंच नाही. कारण, इथे आहे एक अनपेक्षीत, अनोखं आश्चर्य – चक्क त्या कड्याच्या पोटातून कोरलेला १५ फूट लांबीचा बोगदा!

बोगद्यातून किंचित वाकून जात, आम्ही सहजंच पोहोचलो थेट मुख्य लेण्यांच्या दालनात. लेणी खोदवणा-या अभियंत्याच्या कौशल्यानं आम्ही खुळावलोच!!! मुख्य लेण्यांत आतल्या बाजूस एक निवासी गुहा अन् त्याच्या दोहों बाजूस मोठ्ठाली खोलवर कोरलेली कोरडी टाकी होती. दर्शनी भागातल्या अंगणावर ‘सारीपाट’ खेळाचा आराखडा होता, तर बाजूचं धान्य दळण्याचं उखळ वैशिष्ट्यपूर्ण होतं. पिण्याचं पाणी आजमितीला उपलब्ध नाही. लेण्यांची कड्याकडची बाहेरील बाजू नंतरच्या काळात विटांचं बांधकाम करून बंद केलेलं दिसतं.

विचारात पडलो, की कांब्रे गावच्या या लेण्यांचं प्रयोजन काय असावं. लेण्यामध्ये एखादा शिलालेख, कुठली शिल्पं अथवा स्तूप असं काहीच आढळलं नाही, त्यामुळे लेणी खोदण्याच्या काळाबद्दल अनुमान काढणं अवघड आहे. इथून जवळंच ‘कुसूरघाट’ नावाची कोकणातलं कर्जत अन् घाटावरचं तळेगाव जोडणारी पुरातन व्यापारी वाट होती. या मार्गावर विश्रामासाठी अन् धर्मप्रसारासाठी ही लेणी कोरलेली असू शकतील. वाट तितकी महत्त्वाची नाही, म्हणून लेणीसुद्धा दुर्लक्षित राहिली असावीत.
गुहेबाहेर एक अफलातून निसर्गदृश्य सामोरं आलं. सह्याद्रीच्या माथ्यापाशी मॉन्सूनच्या ढगांनी ढुशा द्यायला सुरुवात केली होती. ठोकळवाडी धरण, मागं आडव्या पसरलेल्या कुंडेश्वर रांगेवरच्या पवनचक्क्या, इतकंच काय आश्चर्य म्हणजे दूरवर भीमाशंकरच्या पल्याडचा सिद्धगडसुद्धा स्पष्ट दिसत होता. प्रसन्न करणारं दृश्य!!

कांब्रे गावात उतरताना मन विलक्षण प्रसन्न झालं होतं. फारसं कोणालाच परिचित नसलेल्या दुर्लक्षित लेण्याच्या वेध घेणं, तिथे अफलातून कोरीव बोगदा अन् लेणी सामोरा येणं, हा सुखद धक्काच होता. खरंच - आपल्या सह्याद्रीनं दुर्ग-लेणी-घाट-जंगलं-मंदिरं अशी कितीतरी रत्नं जपली आहेत. गरज आहे, फक्त तुमच्या-आमच्यासारख्या रसिकांनी ती रत्नं शोधून काढायची अन् त्यांना अग्गदी मनापासनं दाद द्यायची!!!
विशेष टीप: कांब्रे लेण्यांचा रॉकपॅच ‘किंचित अवघड’ श्रेणीचा आहे. दोराशिवाय रॉकपॅच चढणं अशक्य नसलं, तरी अगदी सोप्पंही नाही. त्यामुळे लेण्यांना फक्त अनुभवी ट्रेकर्सनीच भेट द्यावी.

 स्थळ: http://wikimapia.org/20116432/Kambre-Caves
 जावे कसे: जुन्या पुणे – मुंबई महामार्गावरून कान्हे फाटा – टाकवे – वडेश्वर - कांब्रे असा २५ कि.मी. रस्ता
 परिसर: आंध्रा-ठोकळवाडी जलाशय, बोरवलीचे अंजनीमाता मंदिर, टाकवे-वडेश्वरचे धबधबे, कांब्रे गावचा अफलातून धबधबा, कुसूर-खांडी गावांपाशी कोकण दर्शन
 खाद्य, प्रवास, पाणी, इंधन: सर्व व्यवस्था स्वतः करावी.
 सुयोग्य काळ: पावसाळा टाळून कधीही.

- © Discoverसह्याद्री (साईप्रकाश बेलसरे)
- छायाचित्रे: अभिजीत देसले, साईप्रकाश बेलसरे

परिसर:

----------------------------------------------------------------------------------------------------

लेख प्रसिद्ध केल्यानंतरचे Updates::::::

लेख काही तज्ज्ञ अभ्यासकांपर्यंत पोहोचला, तो असा....
वरदा -> लेण्यांमधल्या तज्ज्ञ डॉ. मंजिरी भालेराव -> या लेण्यांवर ज्यांनी २००३ मध्ये काम केलंय ते डॉ. श्रीकांत प्रधान -> सायली पलांडे – दातार यांच्यापर्यंत! त्यांच्याकडून मिळालेली माहिती::::

>> Dr. Shriikant Pradhaan
या लेणी अपरिचित नाहीत....काम्ब्रे लेणी आणि जवळच असलेल्या उक्सण येथील लेणी; या दोन लेणींवर २००३ मध्ये ISPQS तिरुपतीला आम्ही शोध निबंध सदर केला आहे. तसेच या लेणींवर दैनिक 'सामना'रविवार दिनाक २४ ओगस्ट २००३ मध्ये लेखही प्रसिद्ध झाला आहे.
(ISPQS - Indian Society for Prehistoric and Quaternary Studies ही भारतातील एक आर्किऑलॉजिस्ट्सनी एकत्र येऊन स्थापन केलेली संस्था आहे. त्यांचं दरवर्षीचं सेमिनार हे भारतातलं आर्किऑलॉजिस्ट्सचं सग्ळ्यात मोठं सेमिनार असतं)
हा त्या सामना तील लेखाचा फोटो

>> सायली पलांडे – दातार
यांनी जानेवारी २०१३ ला अधिक संशोधन करून, वरच्या बाजूस अजून लेण्यांना भेट दिली, ज्यात त्यांना जुनी सुतार कामाची हत्यारं सापडली. वाचा त्यांच्याच शब्दात:
"We had carried out thorough documentation of these caves in Jan 2013. Tumhi jya mothya lenit gelat tyachya warati ajun ek lenyachi maal ahe ... arthat rope shivaya jata yenar nahi.. mothya lenyachya davya bajula hi ek chaukoni inaccessible lena ahe... tyat amhala kahi lakadi vastu milalelya ahet... mukhyata juni sutaranchi hatyaare ahet... khupach interesting hote te... waril leninchi rachna (talavinyas) hi khalil lenyanpeksha thodi wegli ahe....tasech agadi warati mathyawar panyachi taki ahet... pudhchya weles janar asal tar bagha nakki..."

----------------------------------------------------------------------------------------------------