तुम्ही कोणत्या शाळेत जाता?

विचारधारांच्या दोन ध्रृवीय शाळा

तुम्ही कोणत्या शाळेत जाता?

टिम अर्बन यांनी ‘व्हॉट्स अवर प्राबलम’ नावाचे एक वैचारिक पुस्तक लिहिलेले आहे. त्यात त्यांनी दोन प्रकारच्या समुदायांचा उल्लेख केलेला आहे. एकाला ते साईंटिफिक लेबॉरेटेरी म्हणतात त्याला आपण मुक्तप्रयोगशाळा म्हणुया आणि दुसऱ्याला ते इको चेंबर म्हणतात त्याला आपण प्रतिध्वनीशाळा म्हणुया.

मुक्तप्रयोगशाळा हा जो समुदाय असतो तो वैज्ञानिक विचारधारा असलेली विचार बैठक घेऊन असतो. यांच्यात रूढ असलेली तत्थे आणि गृहितके ते तात्पुरते सत्य मानतात. जोपर्यंत त्या तत्थाला मोडता घालणारे अधिक सूक्ष्म ज्ञान उपलब्ध नाही तोपर्यंत ते तत्थ सत्य मानले जाते. आपल्या सध्याच्या समजांना तत्थांना ते सतत तपासत राहतात, किंबहुना तपासायला ते तयार असतात. कुणी त्यांच्या एखाद्या विधानाला खोटे ठरवणारे पुरावे दिले किंवा मोडता घातला तर त्याचे स्वागत होते आणि आपली विधाने या घटनेने अधिक तपासल्या जातील ताऊन सुलाखून अधिक लख्ख होतील असे मानले जाते. हे अगदी आपल्या प्राचिन काळातल्या शास्त्रार्थाचे वर्णन वाटावे असे आहे.

टिम भाऊंनी उल्लेख केलेले मुक्तप्रयोगशाळा आपल्या प्राचीन ग्रंथांमधे उल्लेख केलेल्या आहेत ते शास्त्रार्थ नावाने असे समजून घेतले तर ही संकल्पना आपल्या संदर्भात समजून घेता येईल

प्रतिध्वनीशाळा हा जो समुदाय असतो तिथे काही खास लोकांचे अधिक महत्व असते. त्यांनी लिहिलेले सांगितलेले म्हटलेले हे ब्रह्मवाक्य समजले जाते. काही किरकोळ गोष्टी चर्चा आणि आवाहनास उपलब्ध असतात ज्याने ते स्वतःला पुरोगामी दाखवतात पण अनेक गोष्टी थिजलेल्या असतात ज्या ते बदलायचा विचार पण करायला तयार नसतात. या गटात जर कुणी काही विशिष्ट लोकांच्या मतांना किंवा रूढींना आव्हान द्यायला आले किंवा प्रश्न उपस्थित केले तर ते गटाचे शत्रू समजले जातात. आमच्या खास व्यक्तीने म्हटलेल्या गोष्टीला प्रश्न विचारले म्हणजे ते आपल्या गटाचे शत्रू असे जाहीर केल्या जाते.

सध्या प्रत्येक प्रस्थापित धर्मात आणि पंथांमधे अश्या प्रतिध्वनीशाळा तयार झालेल्या मला दिसतात. या अश्या प्रकारचे दोन विचारधारांचे गट याबद्दल वाचल्यावर माझ्या मनात शोध सुरू झाला की आपण सुद्धा अश्या काही प्रतिध्वनीशाळांचे सभासद असू शकतो आणि मग आपल्याच विचारांचा तपास आणि अनुसंधान करण्याची सुरवात झाली.

सध्या आंतरजालामुळे आणि खास करून युट्यूब (याला तूनळी म्हटलेले वाचलेय कुठेतरी आणि मला तो शब्द आवडला पण होता, तरीही हे कंपनीचे आणि उत्पादनाचे नाव असल्याने आहे तसे वापरायला हरकत देखील नाही). इथे आपल्याला स्थापित असलेले एखादे प्रमेय किंवा विधान यावर समिक्षात्मक दुसऱ्या बाजूने कुणी काय म्हटले आहे ते सापडायला सोपे जाते आणि मग ते विचार आपल्या विचारांशी घासून त्यांना प्रतीउत्तर देता येते का पाहता येते. जिथे तसे उत्तर देता येत नाही तिथे आपल्याजवळची माहिती कमी पडतेय किंवा आपली बाजू अजून सर्व बाजुंनी आपल्याला कळलीच नाहीये हे समजते आणि त्या विषयात अधिक अभ्यास करायला वाव आहे हे पुढे येते.

सध्या यज्ञदेवम यांच्या इंडस शिलालेखांची लिपी यावर उपलब्ध झालेल्या शोध निबंधांवर साधक बाधक चर्चा आणि वादविवाद सुरू आहेत. प्रत्येक बाजूच्या लोकांना त्यातून हवे असलेले पुरावे मिळताहेत आणि ते सगळे ऐकतांना वाचताना या दोन्ही विचारशाळा समोर येताहेत त्या अनुषंगाने हे सगळे आठवले.

मला जे पुस्तक अतिशय प्रिय आहे आणि ज्याचा मला खूप फायदा झाला ते म्हणजे, स्टीवन कवी यांनी लिहिलेले सेवन हॅबिट्स ऑफ हायली फेक्टिव पिपल, त्यावर स्काट यंग आणि बरेचसे रेडिटर्स यांच्या लिखाणातून सडकून टीका आणि उणीवा काढल्याचे वाचले तेव्हा मी हादरलो होतो. आपली प्रतिध्वनीशाळा झाली आहे की काय असे वाटले होते.

तुम्हाला असे तुमचे जुने ठोकताळे उद्ध्वस्त कसणारे नवे लिखाण किंवा विचार मिळाले आहेत का? ते समोर आल्यावर तुम्ही काय केले? विरोधात बोलणाऱ्याच्या उद्देशांनाच दोष देऊन एड होमिनिम हल्ला चढवणे सर्वात सोपे असते तसे न करता तुम्ही त्यावर काही वेगळे केले आहे का?

(शाळकरी)
तुषार जोशी
नागपूर, घुरूवार, २३ जानेवारी २०२५