चुकीची दुरूस्ती – शब्दांवर अर्थांचे प्रक्षेपण बदलत असते

एक जुनी कविता आहे ती खाली देतो आहे पण आज या कवितेतल्या एकाच शब्दाबद्दल बोलायचे आहे.
ती कविता अशी होती:

कुणी अर्थ देता का अर्थ

मित्रांनो..
आता कविता अडखळली आहे
रदिफ अलामत काफियांच्या गराड्यात
अडकून कोरडी पडली आहे
तांत्रिक दृष्ट्या तरबेज असूनही
वजनामधे ढळली आहे
कोणी अर्थ देता का अर्थ..

कवितेला हवाय
आता गंध
आतून येणाऱ्या संवेदनेचा
आणि एक ओलावा हवाय
भावनांच्या शिडकाव्याचा
याला त्याला उत्तरे देण्यात
माझी कविता गुंतली आहे
बोनसाय होऊन, आपलाच तोरा
मिरवताना खुंटली आहे
कोणी अर्थ देता का अर्थ…

वाचल्यावर काटा येईल
असा एक विषय हवाय
पाणी डोळा काठी येईल
असा उदात्त आशय हवाय
तिला वाचताच
हृदयाच्या आतून दाद द्यावी लागेल
असा प्रभाव ज्याचा परिणाम
हृदयाचा ठोका मागेल

मित्रांनो
त्याच त्याच विषयातून फिरून
कविता थकली आहे
काहीच कळेनासे होऊन
मटकन खाली बसली आहे..

कुणी अर्थ देता का अर्थ…

~ तुष्की नागपुरी

या कवितेत मी बोन्साय शब्दाला विशेषणासारखे योजले आहे. कवितेत लिहिताना असे बरेचदा होते की शब्दाचे रूप बदलून नवे विशेषण किंवा क्रियापद घडून जाते. या ओळीत कविता बोनसाय होऊन मिरवते आहे पण खुंटलेली आहे असे म्हणताना बोनसाय या संकल्पनेला नकारात्मक अर्थाने मी योजले होते.

अनेक लोकांच्या लिखाणात मला कदाचित हाच अर्थ वाचायला मिळाला असणार आणि तसाच अर्थ माझ्या मनात राहिला असणार म्हणून तेव्हा मला हा शब्द योजताना काहीतरी झकास उपमा मिळाली असे वाटले असणार.

आज चंद्रशेखर गोखलेंच्या भिंतीवर कुणीतरी बोन्साय होतांना झाडांना यातना होत असतील असे मनात येऊन कसे बोन्साय अगदी बघवत पण नाही असे काहीसे मत वाचायला मिळाले, आणि मनात विचार सुरू झाला.

जापानी भाषेमधे हा शब्द दोन शब्दांनी बनलेला आहे (जापानी भाषा शिकत असण्याचे हे परिणाम आहेत की त्या शब्दाची उकल करायची बुद्धी झाली) आणि त्याचा अर्थ छोट्या कुंडीत लावलेले झाड इतकाच होतो. त्याला कोणतीच नकारात्मक छटा नाही अगदी न्यूट्रल अर्थ आहे.

बरेच लोकांचे बोन्साय शब्दाचे प्रयोग शोधून वाचले तेव्हा अनेक लोकांना तो शब्द खुजेपणा, खुंटणे, मनातले उड्डाण राहून जाणे, सावली देण्याची संधी न मिळणे, पक्षांची घरटी धारण न करता येणे अशी यातना आणि छळ प्रकट करणारा आहे असे वाटल्याचे दिसून येते, किमान मराठी लेखकांमधे तरी तसे मला बरेच सापडले.

जे बोन्साय जोपासण्याच्या दृष्टीने करतात आणि ज्यांना बोन्साय ही कला येते माहिती आहे अश्या लोकांचे मराठीतले देखील लिखाण वेगळा दृष्टीकोण मांडते. ती एक जापानी कला आहे आणि त्यात सौदर्य दिसते बिन्साय कला जोपासणाऱ्यांना.

कोरा डॉट कॉम या समाज माध्यमावरच्या पानात तर काही लोकांचे प्रश्ण आहेत की बोन्साय म्हणजे झाडांवर अत्याचार करणे आणि त्यांना यातना देणे नाही का? तिथेच काही उत्तरे हे देखील सिद्ध करणारी आहेत की झाडांना मुळे कापली तर यातना होत नाहीत, पाने कापली तरी यातना होत नाहीत. निसर्गात पाने गळणे फांद्या कापल्या गेल्या की अधिक जोमाने पुन्हा पालवी धरणे हे चक्र सुरू असते आणि त्याला अत्याचार म्हणता येणार नाही इथपर्यंत मते वाचायला मिळाली.

मलाच माझ्या मनातला बोन्साय शब्दाचा अर्थ साधक बाधक फेरविचार केल्यावर बदलावासा वाटला. आता बोन्साय शब्द माझ्या मनात नकारात्मक उरलेला नाही. वरच्या कवितेतही मी तो शब्द बदलून वेगळा शब्द योजणार आहे.

बोन्साय झाड हे आकाराने छोटे असते. झाडाने पूर्ण वाढ होताना जे रूप साकारायचे असते ते त्या छोट्या आकारात देखील त्या झाडाला साकारता आलेले असते. ते एक वेगळे प्रकटीकरण म्हणता येईल पण खुजे, वाढ खुंटलेले असे म्हणता येणार नाही.

निसर्गातही अनेक जागांवर प्राकृतिकरित्या जिथे बिकट परिस्थिती असते, मुळांना धड जागा मिळत नाही तिथे देखील प्राकृतिक बोनसाय पाहायला मिळतात. झाडातले जीवन द्रव्याची जिद्द अशी दिसते की मिळेल त्या परिस्थितीत ते त्याच्या प्रोढ रूपाला साकार करते. जी जीवन तत्वाची जिद्द आहे जी कमी जागेत जसे छोटी कुंडी असली तरी संपूर्ण वाढ झालेले झाड दिसावे त्या रूपात ते झाड वाढते, छोट्या आकारात पूर्ण रून साकारत वाढते आणि अगदी शभ्भर दोनशे वर्षे जगणारी बोन्साय झाडे असल्याचा उल्लेख देखील वाचायला मिळतो.

असा विचार मनात आला तेव्हा बोन्साय माझ्यासाठी जिद्दीचे, प्रखर आशावादाचे आणि कितीही कठीण परिस्थिती आली तरी त्याच्यातही वाट शोधून आपले रूप साकारण्याचे प्रतीक झाले.

त्या बोनसाय होणाऱ्या झाडाला चेतनगुणोक्ती मधे गुंतवून (मानवी भावना कल्पून) त्याला यातना होताहेत, छळ होतोय हा अनुमान लावणे काव्यात शक्य आहे आणि म्हणूनच खुजे होण्याच्या वाईट होण्याच्या अर्थाने या शब्दाला अजूनही वापरलेले आढळेल, आणि मला त्या शब्दाचा लेखकाला जसा अर्थ हवाय तसाच मानावा देखील लागेल, पण आता मी जेव्हा हा शब्द वापरेन तेव्हा मला त्या शब्दात जगण्याची सापडलेली जिद्द, तीव्र जगण्याची इच्छा आणि आशा दिसेल यात शंका नाही.

परिस्थितीने रूजायला कमी जागा दिली
तर त्याने जिद्द सो़डली नाही,
बोन्साय होऊन छोट्या रूपात का होईना
फुलणे पत्करले.

असे काहीतरी आता माझ्या लिखाणात उमटू लागेल अशी आता त्या शब्दाची स्थिती माझ्या मनात बदलली आहे.

तुम्हाला असे काही अनुभव आले आहेत का की आधी वापरलेले शब्दांचे अर्थच बदलून गेलेत आणि आताच्या जाणिवा शब्दांना वेगळेच अर्थछटा देताहेत, आणि जुना योजलेला शब्द बदलावासा वाटतोय इतकी पाळी आली आहे?

(शब्दशः)
तुषार