निसर्गाच्या गप्पा (भाग ३४)

छान चाललीय मालिका.
रुई आणी मंदार मधील भेद पण सांगा ना.

माझीच एक जुनी पोस्ट इथे डकवत आहे.

मंदार आणि रुई

बरेचदा मंदार आणि रुई ह्या दोन्ही वनस्पतीबाबत संभ्रम निर्माण होतो. काहींच्या मते, या दोन वेगळ्या वनस्पती नसून एकच आहेत, असेही मत दिसून येते. या दोन वनस्पतीबाबतचे फरक व काही लक्षणे नमूद करत आहे.
वनस्पतीशास्त्रीय वर्गीकरणानुसार Calotropis gigantea व Calotropis procera अश्या दोन भिन्न वनस्पती मंदार किंवा रुई म्हणून ओळखल्या जातात.
Calotropis ही समान प्रजाती (genus) असून त्यात gigantea व procera अश्या दोन भिन्न जाती (species) आहेत.

Calotropis ह्या शब्दाचा अर्थ:
Kalos (Greek) म्हणजे सुंदर
Tropis (Greek) म्हणजे keel (पाकळीवरील बोटीसारखा भाग)
Gigantea म्हणजे giant, भव्य
Procera म्हणजे procerous (Latin) उंच

दोन्ही वानसाच्या जातीवाचक नावाच्या अर्थावरून भव्य, उंच असा अर्थ निघत असल्याने त्यावरून दोन्हीत फारसा फरक नसल्याचे जाणवते. मात्र, यांच्या फुलांत फरक असतो परंतु, तो फार सूक्ष्म असतो.

Calotropis gigantea याची फुले थोडी मोठी असतात. यात निळसर व पांढरी अश्या दोन्ही रंगाची फुले असतात. या फुलाच्या पाकळ्या किंचित मोठ्या असतात. फुलाच्या पुंकेसराचे व किंजल्काचे मिळून एक अलंकारिक रचना तयार झालेली असते त्यास शास्त्रीय भाषेत Gynostegium असे म्हणतात.
Calotropis procera चा हा भाग किंचित उभट/उंच असतो. Gynostegium व पाकळ्यांना जोडून आणखी एक रचना यात दिसून येते त्यास शास्त्रीय भाषेत corona असे म्हणतात.

Calotropis procera याची फुले Calotropis gigantea जरा लहान असतात. Calotropis gigantea चे corona lobes हे gynostegium पेक्षा किंचित उंच असतात तसेच त्यांचा आकारही थोडा भिन्न असतो. तसेच Calotropis procera चे gynostegium किंचित बसके/ बुटके असते.

बारीक निरीक्षणावरून व gynostegium च्या रचनेवरून दोन वानसांमधे भेद ओळखता येतो

Identification Key:

Calotropis gigantea : Gynostegium उभट (मोदक)
Calotropis procera :Gynostegium बसके (पेढा)

छायाचित्र आंतरजालावरून साभार
आता या वर्णनावरून कोणी रुईला मंदार म्हणत असेल तर कोणी मंदारला रुई.
पण वनस्पती शास्त्रीय दृष्ट्या या दोन प्रजातीतील भेद मी नमूद केले आहेत.
इथे यावर अधिक माहिती कोणाकडे असल्यास नक्की भर घाला.

शिवमानसातले “मंदारपुष्पसुपुष्पपूजीताय” मधले फूल म्हणजे हे होय ? मला मंदार म्हणजे हिमालयातला कुठलातरी भव्य वृक्ष असेल आणि त्याला exotic सुवासाची फुले येत असतील असे वाटत होते my bad.

"कैलासराणा..." शिवस्तुतीत सुद्धा आहे मंदार चा उल्लेख.
मंदार बिल्वे बकुळी सुवासि , माला पवित्र वहा शंकरासि

तसेच मेघदूताचा उत्तरमेघात आहे मंदार वृक्षाचा उल्लेख .....अलकानगरीत पुत्राप्रमाणे वाढवलेला आणि पुष्पाच्या भाराने वाकलेला मंदार वृक्ष आहे दारात.

रुईचा उल्लेख अर्क म्हणून येतो. मारुतीने लहानपणी सूर्य हवा म्हणून त्याकडे झेप घेतली पण तो त्याला प्राप्त झाला नाही म्हणून रुईची म्हणजेच अर्कपत्रे त्याला वाहतात अशीही एक कथा वाचली आहे.

आपण सर्व वाचताय त्याबद्दल धन्यवाद
खर तर ही फक्त तोंडओळख आहे एका वनस्पतीवर सर्वांगांनी लिहायचे म्हटले तर एक एक लेख होईल.

विष्णुक्रांता
विघ्नराजाय नम:
विष्णुक्रांतपत्रं समर्पयामि।

Evolvulus alsinoides
Evolvulus - लॅटिन अर्थ पिळे नसणारी , सरळ
alsinoides - अलसायींन वनस्पतीप्रमाणे

जमिनीवर पसरत वाढणारी एक लहानशी वनस्पती. हिची पाने लहान, लांबट असतात. फुले निळसर व लहान असतात. तापात तसेच सर्वप्रकारच्या गाठीमध्ये याच्या पानांचा रस वापरतात.

डाळींब
बटवे नम:।
दाडिमपत्रं समर्पयामि।

Punica granatum
Punica - लॅटिन मध्ये डाळिंब
granatum - खूप बियांचे फळ

सर्वांच्या ओळखीचा एक वृक्ष. पाने बारीक व फुले भगव्या रंगाची फार मोहक दिसतात. डाळींब पित्तशामक आहे. डाळींबाची साल पोटाच्या विकारावर वापरतात. याची साल कृमिघ्न आहे. डाळींब उत्तम रक्तशुद्धीकर आहे.

सर्व छायाचित्रे आंतरजालावरून साभार

क्रमशः

देवदार
सुराप्रजाय नम:
देवदारपत्रं समर्पयामि।

Cedrus deodara
Cedrus - सूचिपर्णी वृक्षासाठी लॅटिन नाव
deodara - देवदार

भारतात हिमालयाच्या पायथ्याला आणि थंड प्रदेशात आढळणारा वृक्ष. याची पाने सुईसारखी टोकदार असतात. देवदाराच्या लाकडापासून जे तेल काढतात त्याचा अनेक व्याधींमध्ये उपयोग केला जातो. संस्कृत साहित्यात देवदाराचे अनेक संदर्भ सापडतात.

मरवा
Origanum majorana
Origanum - ओरेगॅनो सदृश्य वनस्पती
majorana - मरव्याचे लॅटिन नाव

एक लहानसे, सुगंधी झुडूप. याची पाने तुळशीच्या पानासारखी असतात. फुले लहान, पांढरट तर पाने सुगंधी असतात. आयुर्वेदात याचे पंचांग वापरले जाते. ताप, सर्दी, जुनाट व्रण यात मरवा वापरला जातो. याची पाने सुगंधी द्रव्यांमध्ये वापरली जातात.

सर्व छायाचित्रे आंतरजालावरून साभार

क्रमशः

धन्यवाद ऋतुराज भेद सांगितल्याबद्दल.फोटोमुळे जास्त चांगले कळले. आतापर्यंत Calotropis procera बघितले नाहीय.
मरवा खूप आवडतो.लहानपणी मरवा केसात माळायचो. आता ठा्ण्यात मरवा मिळतच नाही. दवणा मिळतो पण मरवा मात्र कोणी आणतच नाही.

छान लिहिताय ऋतुराज, बरंच माहिती नाहीये.

पिंपळ
हेरंबाय नम: ।
अश्वत्थपत्रं समर्पयामि।

Ficus religiosa
Ficus - लॅटिन Ficus म्हणजे उंबरवर्गीय फळ
religiosa - धार्मिक महत्व असणारे

भारतातील सर्वपरिचित असा वंदनीय, पवित्र असा वृक्ष. वैदिक साहित्यात, पुराणात आणि संस्कृत साहित्यात याचे अनेक संदर्भ सापडतात. पिंपळाची पाने हृदयाकृती आकाराची व टोकदार असतात. याची फळे लहान व जोडीने येतात. पिंपळाची साल, पाने याचा मुख्यत्वे औषधात उपयोग होतो. "अश्वत्थ: सर्व वृक्षाणा" असे श्रीकृष्णांनी भगवद्गीतेत म्हटलेच आहे. हा पुष्यनक्षत्राचा आराध्य वृक्ष आहे.

जाई
चतुर्भुजाय नम: ।
जातिपत्रंसमर्पयामि।

Jasminum grandiflorum
Jasminum - जाई वर्गीय फुलाचे पर्शियन नाव
grandiflorum - मोठी फुले असणारे.
जाईचा वेल असतो व तो बराच मोठा पसरतो. माध्यम आकाराची संयुक्त पाने समोरासमोर असतात. हिची फुले पांढऱ्या रंगाची व अतिशय सुगंधित असतात. जाईच्या पानांचा रस जखमेवर व इतर आजारात वापरतात.

सर्व छायाचित्रे आंतरजालावरून साभार

क्रमशः

केवडा
विनायकाय नम:। केतकीपत्रं समर्पयामि।
Pandanus odoratissimus
Pandanus - मलायन भाषेत केवडा
odoratissimus - अतिशय सुगंधी
ओढ्याकाठी किंवा समुद्राजवळ केवड्याची बेटे आढळतात. याची पाने लांब ,पातींसारखी असून कडा काटेरी असतात. केवड्याची नर व मादी अशी वेगवेगळी झाडे असतात. नरफुलांच्या कणसांना अतिशय सुगंध असतो. केवड्यापासून अर्क, तेल काढतात.

हादगा
सर्वेश्वराय नम: अगस्तिपत्रं समर्पयामि।
Sesbania grandiflora
Sesbania - अरेबिक नाव
grandiflora - मोठी फुले असणारा
हा एक मध्यम आकाराचा वृक्ष. पाने संयुक्त असतात. हादग्याची फुले मोठी व पांढरट पिवळी असतात. या फुलांची भाजी, भजी चवदार होते. याला लांबट शेंगा येतात. हादग्याच्या वापर काही व्याधींमध्ये करतात.

सर्व छायाचित्रे आंतरजालावरून साभार

क्रमशः

फार आवडते आहे ही पत्रींची सिरीज. थँक्यू ऋतुराज!

अरे इथे हे येतंय माहितच न्हवतं!
याचा वेगळा धागा कर की! सां का मध्ये एकदम बेस्ट होईल!

वेगळा धागा करा, याला अनुमोदन.

अनिंद्य, ssj, अन्जू, rmd, अमितव खूप धन्यवाद.
खरं तर आधी सांगितल्याप्रमाणे ही फक्त पत्रींची ओळख आहे
सविस्तर यावर लिहीनच

खूपच छान माहिती... वेगळ्या धाग्याबद्दल अनुमोदन

ऋतुराज, या उत्तम माहितीसाठी खूप धन्यवाद. फारच भारी आहे हे. याचा एक वेगळा धागाही जरूर करा असं सुचवेन.

ऋतुराज, पांढर्‍या रुईला मंदार म्हणतात बरेच जण. पण 'मंदार वृक्ष' असाच उल्लेख वाचला आहे. तुम्हीही तसाच उल्लेख केला आहे. आणि रुईचे तर झुडूप असते. मग दोघात साम्य कसे काय असावे? (मला नेहमी पडणारा प्रश्न)

ऋतुराज
माहितीपूर्ण प्रतिसाद आहेत सगळेच

मनिम्याऊ, मामी, माधव, झकासराव,
तुम्ही ही मालिका वाचताय त्याबद्दल धन्यवाद.
नक्कीच यावर स्वतंत्र धाग्यावर आणखी लेख लिहिण्याचा प्रयत्न करेन.

@माधव,
वर सांगितल्याप्रमाणे दोन्ही वानसाच्या जातीवाचक नावाच्या अर्थावरून भव्य, उंच असा अर्थ निघतो. आपल्याकडे दोन्ही जाती फार उंच वाढत नाहीत परंतु उत्तरेकडे त्या उंच वाढतात. मी स्वतः चित्रकूटला रुईची झाडे १२ फुटांपर्यंत वाढलेली पाहिली आहेत. पांढऱ्या फुलांच्या रुईला सर्रास मंदार म्हणतात. परंतु त्यांच्या वनस्पतीशास्त्रीय फरक मी वर सांगितला आहे. या अश्या उंच वाढलेल्या मंदार वृक्षाच्या मुळापासूनच गणपतीची मूर्ती केली जाते अशी माहिती ऐकिवात आहे

अर्जुन
गजदंताय नम:
अर्जुनपत्रं समर्पयामि।
Terminalia arjuna
Terminalia - लॅटिन terminus पासून, म्हणजे टोकाला पाने, फुले येणारा .
arjuna - भारतीय नाव अर्जुन यावरून.

भारतात सगळीकडे आणि नदी किंवा पाण्याच्या स्रोताशेजारी हमखास आढळणारा एक प्रचंड वृक्ष. अर्जुनाच्या खोडाची साल जाड व पांढरट असते. याची पाने लांब ऐनासारखी असून देठा जवळ दोन ग्रंथी असतात. अर्जुनाचे वैदिक व संस्कृत साहित्यात अनेक संदर्भ सापडतात. याला पाच पंखे असणारी फळे येतात. आयुर्वेदात अनेक व्याधींवर अर्जुनाची साल वापरतात. अर्जुनारीष्ट हे हृदयाला बल देणारे उत्कृष्ट औषध मानतात.

छायाचित्र आंतरजालावरून साभार

समाप्त

धन्यवाद ऋतुराज!