अभिमान... का?

अभिमान... का?

माझी संस्कृती मला जन्मल्यापासून काही गोष्टींचा अभिमान बाळगायला शिकवते. जन्मल्यानंतरच्या कुठल्याही क्षणी ती मला ’का?’ हा प्रश्न विचारण्याची संधीच देत नाही. हा प्रश्न माझ्या डोक्यात, विचारांत, मनात कधीही येणारच नाही याची दक्षता स्वतः ही संस्कृतीच घेते. चुकून मी हा प्रश्न कधी विचारलाच तर मला एकतर वेड्यात तरी काढले जाते किंवा ’त्यांच्या’तून बाहेर काढले जाण्याची भीती तरी दाखवली जाते. आणि मग मीही हे सर्व अभिमान उराशी मरेस्तोवर जपते. कारण हे अभिमान बाळगल्याने माझे नुकसान काहिच नसते... उलट मला जगण्यासाठी हवे असलेले संस्कृतीचे, सभ्यतेचे एक सुरक्षित आवरण मला मिळत रहाते. जोपर्यंत मी या या समाजाच्या ’अरे’ ला ’कारे’ करत नाही तोपर्यंत हा समाज मला अत्यंत मायेने आणि प्रेमाने जपतो... मला सुरक्षित ठेवतो... असे आपले मला वाटत रहाते! आणि असे वाटत रहाणे... समाजातल्या प्रत्येक घटकाला... हे समाजाच्या एकसंधतेसाठी (?) फार फार महत्त्वाचे!

मी जिथे जन्म घेतला त्या कुळाचा अभिमान बाळगते. माझ्या आडनावाचा अभिमान बाळगते. मग त्यानंतर माझे पुर्वज, माझी जात, माझी भाषा, माझं गाव, माझं राज्य, माझा देश... हे सगळं करत करत विस्तारत विस्तारत या सर्वांच्या पलिकडे जाण्याआधी जन्मच संपण्याची वेळ येते! मग पुन्हा जन्म... पुन्हा पहिले पाढे पंचावन्न. पण मग कधीकधी माझ्या मनात शंका (चुकून) येतेच... ज्या गोष्टिंचा मला या क्षणी अभिमान आहे, त्या गोष्टी घडवून आणण्यात किंवा मला मिळण्यात माझे सहकार्य, सहभाग, कर्तुत्व किती? तर शुन्य!!! तरिही मला ते सर्व ’माझे’ वाटते! मला ते सर्व मिळाले हे माझे भाग्य आहे असे वाटते. म्हणजे प्रश्न असा उभा रहातो, की एखाद्या संस्कृतीचा अशाप्रकारे अभिमान बाळगणारे अनेक जण मिळून त्या संस्कृतीला महान बनवतात कि संस्कृती मुळात महानच असते आणि ती तिच्यात जन्म घेणार्या प्रत्येकाला ती बाय-डिफ़ॉल्ट महान बनवते? हा प्रश्न पुन्हा मला ’कोंबडी आधी कि अंडे?’ या प्रश्नासारखाच बुचकळ्यात पाडतो.

यातील ’संस्कृती मुळात महानच असते आणि ती तिच्यात जन्म घेणार्या प्रत्येकाला ती बाय-डिफ़ॉल्ट महान बनवते’ हे एक सर्वमान्य गृहीतक असावे. पण याला आधार काय? आणि महान म्ह्णजे काय? तर इतर सर्वांपेक्षा वरचढ. म्हणजे तुलना आलीच. पण वेगवेगळ्या संस्कृतीत जन्माला येणार्या प्रत्येकापाशी हा ’महानतेचा’ अभिमान असतो. अशावेळी एखाद्याने तटस्थ राहून पहायचे ठरवले तर त्याने कशाला महान समजावे? समजा काही क्षणांसाठी मी हा ’महान’ आणि ’महानेतर’ भेदभाव दूर ठेवला... तरी... एखादी गोष्ट माझ्यासाठी चांगली किंवा वाईट हे ठरवण्याचा अधिकार मला कधी मिळतो? (माझ्या मते) जेंव्हा मी त्या गोष्टीची इष्टता-अनिष्टता प्रत्यक्ष पडताळून पहाते तेंव्हा! म्हणजे, पंचपक्वांनांमधील मला बासुंदी जास्त आवडते हे मला सर्व पदार्थ चाखल्याखेरीज कसे कळणार? मला अमुक एक माणूस अजिबात आवडत नाही असे आपण दहा माणसांच्या बाबतीतले अनेको बरे-वाईट अनुभव घेतल्यावरच ठरवतो ना? मग भले त्या माणसाने प्रत्यक्ष आपले काही नुकसान केलेले असो किंवा नसो... भाताची परिक्षा करण्याआधी आपण किमान शित तरी चाचपलेले असतेच ना?

तरिही काही जण असतात म्हणा... जे ’दारू वाईट’ म्हणतात... तिचा एक थेंबही आयुष्यभर चाखलेला नसताना. किंवा ’मांसाहार करणे चुकीचे’ म्हणतात... त्याची अजिबात चव माहित नसताना. पण ते काही अपवाद! काहितरी ’वाईट’ आहे किंवा ’चुकीचं’ आहे... असं वाटतं... म्हणून ते न करणं हे वेगळं. आणि मला ’व्यक्तिशः आवडत नाही’ म्हणून न करणं वेगळं. मला काय आवडतं, काय नाही, हे ठरवण्याचा नैतिक अधिकार मला ती गोष्ट प्रत्यक्ष अजमावून पाहिल्याशिवाय मिळतच नाही असा माझा मुद्दा आहे!

तर मुळ मुद्दा असा आहे कि माझी आवड निवड ठरवण्याआधी सुद्धा जर मला दहा गोष्टी अजमावून पहाण्याची संधी मिळत असेल, तर ’काय महान’ हे ठरवताना मला ती संधी का मिळत नाही? किंवा तशी संधी मिळालेली नसतानाच ’एखादी गोष्ट माझ्यासाठी महान’ हे कसे ठरते? तुम्ही म्हणता म्हणून? पुनर्जन्म वगैरे भानगडी असतात कि नसतात हे ठावूक नाही मला... पण माझे दहा जन्म झालेले असतील, त्या सर्वांचे स्मरण मला असेल, तर मी हे ठरवणे की ’त्यातिल सातवा जन्म खरोखर महान होता’... हे संयुक्तिक ठरेल. किंवा निरनिराळ्या धर्मांचा, त्यांच्या विचारांचा, अनुभव घेऊन मी हे ठरवणे कि त्या सर्वांतला अमुक-अमुक धर्म मला महान वाटला... हे ठिक वाटते! अनेक देशांत राहून, तिथला प्रत्यक्ष अनुभव घेऊन ठरवणे की या या देशात जन्माला येणे मला आवडेल... मला अभिमान वाटेल... तर ते योग्य आहे... असं माझी बुद्धिमत्ता मला सांगते. पण तसे काहीही न होता प्रत्यक्षात होते ते असे कि कुणीतरी जन्मल्याबरोबर माझ्या कानात सांगते की हे तुझे नाव, हि तुझी जात, हे तुझे कुळ आणि हे तुझे गाव... हिच तुझी ओळख!.... इथवर ठिक आहे हो... ओळख तर लागतेच कि प्रत्येकाला! पण त्याहीपुढे जाऊन हेही बिंबवले जाते माझ्यावर कि हे सर्व तुला फार फार भाग्याने मिळालेले आहे... महान आहे... आणि याचा तुला यापुढे आयुष्यभर ’अभिमान’ बाळगायचा आहे!.... हे फार झाले... नाही?

माझी संस्कृती मला सांगते तू माणूस आहेस, इथपासून ते अमुक अमुक व्यक्तिशी तुझा विवाह झाला आहे... इथपर्यंत सर्वच्या सर्व गोष्टी तुझ्या बाबतीत ’स्पेशली’ घडल्या आहेत... कारण तू भाग्यवान आहेस! त्यामुळे या सर्व गोष्टींचा ’अभिमान’ तू बाळगलाच पाहिजेस! स्त्रियांनी पतीला परमेश्वर मानून त्याच्याशी एकनिष्ठ रहावे असे हीच संस्कृती सांगते. पण अनेक माणसांबाबत अनेक अनुभव घेतल्यानंतर कोण चांगले आणि कोण वाईट हे तिला कळत असेल, तर पती हा ’परमेश्वर’ एवढा उच्च दर्जा देण्याएवढा चांगला माणूस तरी आहे का हे ठरवण्याचा अधिकार त्या संबंधित स्त्रिला का असू नये? तो परमेश्वर आहे.. का? तर फक्त तो माझा पती आहे म्हणून? कि तो ’माझा’ पती आहे म्हणून?

मला वाटते, अभिमानाची ही व्याख्या काही स्वार्थी विचारांतुनच जन्माला आली असावी. यशस्वी आयुष्य जगण्यासाठी जो आत्मविश्वास लागतो, तो पुरवणारा ’अहं’ या अभिमानातुन जन्माला येतो! मी कुणीतरी विशेष आहे, इतरांपेक्षा श्रेष्ठ आहे... ही भावना माझ्या आतून मला प्रचंड उर्जा पुरवत असावी. मला जगण्यासाठी ज्या भौतिक गरजा भासतात त्या पुरवण्याचे काम ज्या समाजातुन होते, त्याच समाजाने माझ्या या भावनिक गरजा ओळखून त्यांच्या पुर्ततेची सोय व्हावी म्हणून माझ्या मनात खोलवर ही ’अभिमाना’ची फसवी संकल्पना जाणीवपुर्वक रुजवून ठेवली आहे... अशा निष्कर्षाप्रत मी सध्यातरी पोचले आहे! मीही माणूस आहे आणि स्वार्थीसुद्धा... त्यातुन माझ्या विचारक्षमतेचा मला अभिमानही आहेच की....!!!