कंबोडियातील 'बान्ते सराई' - एक अपुर्व शिल्पकृती

कंबोडियातील शहर 'सियाम रिप'पासून २०-२५ कि.मी. अंतरावर 'बान्ते सराई' नावाचे एक मंदिर आहे. लाल रंगाचा दगड ज्याला ईंग्रजीत 'रेड सॅन्डस्टोन' म्हणतात; हा दगड वापरुन हे प्राचीन मंदिर दहाव्या शतकात (सन ९६७) उभारले आहे. असे म्हणतात फक्त स्त्रिच्या नाजूक बोटातूनंच कठिण पाषाणावर इतके नाजूक कोरीव काम घडू शकते! म्हणून ह्या मंदिराचे नाव 'बान्ते सराई' अर्थात 'स्त्रियांचे गाव' असे आहे. ह्या मंदिराचे मुळ नाव 'त्रिभुवनेश्वर' असे आहे कारण मंदिराच्या आतमधे शिवलिंग आहे जे मात्र आता तिथे नाही. त्या शिवलिंगाचा उल्लेख 'त्रिभुवनेश्वर' असा केला जातो. हे मंदिर 'ईश्वरपुर' गावात वसलेले आहे. जे कोरीवकाम फक्त लाकडावरचं केले जाते किंवा सोनार ज्याप्रमाणे सोन्याचे अलंकार घडवतो तशा स्वरुपाचे शिल्पकाम ह्या मंदीरावर झाले आहे. मंदिराचा एक अन् एक दगड उरत नाही ज्यावर कोरीवकाम आढळत नाही. बघुया 'बान्ते सराई'ची काही चायाचित्रे आणि वाचुया त्यावरची थोडीशी माहिती:

१) रावणाचे एक नाव विराट असेही आहे हे मला कंबोडियात कळते. विराट सितेचे हरण करतो आहे.. तिला पळवून नेतो आहे हा प्रसंग ह्या शिल्पकामात चितारलेला आहे. बाजूला विष्णुचे वाहन गरुड दाखवले आहेत. (पण माझ्यामते विष्णुचे वाहन शेषनाग ना? मला तिथे जी माहिती मिळाली ती गरुड विष्णुचे वाहन अशी होती.)

२) हा प्रसंग महाभारतातला आहे. कृष्ण आणि अर्जुन. पण हा प्रसंग गीता सांगण्याचा नाही की कुरुक्षेत्रावरील रणभुमीतील कौरवा-पांडवा ह्यांच्यामधील युद्धाचाही नाही.

३) इथे बघा शिवशकंर उमेसोबत कैलास पर्वतावर बसलेले आहे. वानरांनी रावणाला कैलास पर्वतावर जाऊ दिले नाही म्हणून रावणानी कैलास पर्वताला उचलून धरलेले आहे. शिवा एक अलगद धक्का देऊन कैलास पर्वत रावणाच्या अंगावर पाडतो. शिवाच्या शक्तीची प्रचिती आल्यानंतर रावण १००० वर्ष शिवाची आराधना करतो. नंतर तांडवनृत्य रचतो. बघा ह्या चित्रात तुम्हाला काय काय दिसत. आपल्याला लहानपणी सांगितलेल्या आणि आपण वाचलेल्या पुराणकथांची इथे कित्ती कित्ती गरज भासते हे मला तिथे गेल्यानंतर कळले.

४) मंदिराच्या समोर बसलेला हा नंदी काळाच्या ओघात मोडून गेला आहे..!

५) रावणानी कैलाश पर्वत उचलला आहे...

६) मंदिराच्या चारी भिंतिवर सुंदर अप्सरा चितारलेल्या आहेत. बघा अधेमधे दगडांमधली रेघ दिसते आहे . हे दगड एकावर एक रचत नेत नेत मंदिर उभारले गेले आहेत. सिमेंट नाही.. खिळे नाहीत! आपण चित्र/ठोकळे जुळवण्याचा जिगसॉचा जसा खेळ खेळतो तसेच काहीसे हे काम वाटते.

७) ह्या शिल्पकृतीत इंद्र त्याचे वाहन त्रिमुखी हत्ती ऐरावतावर आरुढ झालेला आहे.

८) इथे पुर्वी शिवलिंग होते. इथल्या मुर्तींची बर्‍याच प्रमाणात चोरी झालेली आहे.

९) ह्या शिल्पावर देवता लक्ष्मी दाखवली आहे. बाजूला दोन हत्ती तिच्या गळ्यात फुलांचे हार घालत आहेत. आपल्याकडे दिवाळीच्या दिवसात बाजारात जे पोष्टर्स विकायला येतात. त्यात एक पोष्टर असेच असते ज्यात धनदेवतेला हत्ती हार घालत आहे.

१०) मी वर कृष्ण आणि अर्जुनाचे एक शिल्पचित्र दिले आहे. पुर्ण प्रसंग खूपच रसभरीत आहे तो असा: अर ऐरावतावर आरुढ इंद्र आहे. इंद्र ही पर्जन्यदेवता आहे. अग्निला स्वतःची शक्ती परत मिळवायची असते म्हाणून ती खांडव वनाला आग लावू पहाते पण इंद्र मात्र दरवेळी पाऊस पाडून ती अग्नि विझवून टाकतो. कारण खांडव वनात इंद्राचा मित्र नाग तक्षक राहत असतो. म्हनून अन्गि कृष्ण आणि अर्जुनाची मदत घेतो. बाणाच्या सहाय्यानी अर्जुन पाऊस अडवतो. खांडववनाला आग लागून नाग तक्षक आणि त्याचे इतर मित्र लगेच खांडव वन सोडून पळून जातात. (प्रश्न पडतो मग लाक्षग्रहाला जेंव्हा आग लागते तेंव्हा खांडव वन त्यात नष्ट होते. ती कथा नि ही कथा दोन्ही वेगळ्या.)

१०) कृष्ण क्रुर कंसाचा वध करतो आहे...

११) हे चित्र राजवाड्यातील आहे. इथे कृष्ण क्रुर कसांचा वध करतो आहे.

१२) हा मंदिराचा काही भाग. डाव्या नि उजव्या बाजुला यक्ष हे द्वारपाल आहेत. तसेच वानेर, सिंह, गरुड हेही काही ठिकाणी द्वारपाल म्हणून दाखवले आहेत.

१३) हा प्रसंग किशकिंधमधील वालि आणि सुग्रीव ह्यांच्या लढाईतील आहे. वालि सुग्रीवाचे राज्य लुटतो आणि त्याची पत्नी तारा बळकावतो. सुग्रीव श्रीरामाची मदत मागतो. खालि बघा वालि नि सुग्रीव ह्यांचे युद्ध सुरु आहे. बाजूला राम धनुष्य घेऊन बाण सोडतो आहे. श्रीरामाच्या बाजूला लक्ष्मण आहे. दुसर्‍या बाजुला सुग्रीवाची बायको तारा भयभीत झालेली दिसते आहे. दगडांमधील रेघा पण स्पष्ट दिसत आहेत.

१४) ही आणखी एक अप्सरा:

१४) इथे मयुरावर आरुढ कुबेर आहे (पण कुबेराचे डोके मात्र चोरीला गेलेले आहे).

१५) काळाच्या ओघात मंदिरे कसेबसे असे टिकून आहे. सबंध मंदिर जंगलानी वेढलेले आहे. जेंव्हा सापडले तेंव्हा मंदिराच्या अंगावर झुडपे झाडे वेली सगळे काही होते. बहुतेक त्यांनीच मंदिराचे जतन केले असावे.

१६) जवळून घेतलेले एक छायाचित्र. बहुतेक प्रत्येक शिल्पकृतीत झाडे, पाने, फुले, पक्षी, प्राणी, माणसे, अलंकार दाखवलेले आहेत.

१७) इथे अगदी ठळकपणे दिसत आहे की कृष्णानी कंसाचा शेवटी वध केला..(लहानपणी वाईटांचे असे वध वगैरे झाले की फार मजा यायची महाभारत रामायण ऐकताना नि बघताना.)

१८) इंद्र आणि ऐरावताचा जवळून घेतलेला फोटू:

१९) वालि-सुग्रीव युद्ध..

२०) कुबेर ... मयुर त्याचे वाहन...

२१) नंदीवर बसलेले आहेत शिव आणि पार्वती. पण कंबोडियामधे पार्वतीला उमा हेच नाव आहे.

२२) इथे बघा कोण कोण द्वारपाल आहेत. सिंह, वानेर आणि यक्ष हे द्वारपालाचे काम करत आहेत.

२३) जमा झालेले पर्यटक..

२४) मंदिर आणि द्वारपाल..

जर हे चित्र आवडले असतील तर मग 'बान्ते सराईवरची' ही सात भागांची सर्वाधिक छान चित्रफित बघा: http://www.youtube.com/watch?v=Cb99mpJytsw&feature=related