कविता करणे - एक मानसोपचार - काव्योपचार पद्धतीची ओळख!

कविता लेखन : एक मानसिक गरज हे समजले पण माय्बोलीवर कवितेवर अभिप्राय/ टिका / विडंबन / प्रहसन / शिविगाळ इ. लिहिणे अशी मानसिक गरज असलेले जास्त लोक आहेत. अशा लोकांचे मानसशास्त्रिय विश्लेशण केल्यास ह्या विशयाला एक पुर्णत्व येइल असे वाटते

मानसिक गरज म्हणून कविता करायला(!) हरकत नाही.. पण वाट्टेल त्या कविता प्रसिद्ध करणं म्हणजे जरा ....

मुळात कविता अशी 'ठरवून' करता येते का? केली तर त्यात तो उत्कटपणा येईल का? त्या कवितेला उंची गाठता येईल का?
'आज सूर्यावर कविता करायची', 'हेच तंत्र वापरून कविता करायची', 'आज कविता करायचीच करायची' असं ठरवून चांगली कविता कशी बाहेर येईल? (निदान मला तरी शक्य नाही).
कधी बाहेर येण्यासाठीची तगमग तर कधी सहज उत्स्फुर्तपणा, सहजसोपी रचना कधी-वरकरणी अवजडपणा.. जे काही असेल ते आतून यायला पाहिजे - अगदी गाभ्यातून... आपलं आपल्याला नीट कळलं पाहिजे
स्वतःच्या मनासारखी बाहेर पडेपर्यंत तगमग व्हायलाच पाहिजे..

विषय/तंत्र इतर गोष्टी ठरवून कविता करताना हे साध्य होईल असं वाटत नाही. (अनलेस, कवीमधे ठरवून पूर्ण घुसण्याची ताकद आहे)

आणि अगदीच आपल्याला जमत नसेल आणि तरिही हौस असेल तर दुसर्‍याच्या उत्तम (आपल्याला खरच उत्तम वाटणार्‍या (आपल्याला = आपल्याला स्वतःला - कुणीतरी दुसरं चांगलं म्हणतं म्हणून नव्हे!)) कविता वाचूनही चालेल, नाही का?
(आत उलगडत जाते, ती कविता आपलीच तर असते!)

नाहीतर अशा आपण 'पाडलेल्या' कविता वाचून दुसर्‍यावर उपचारांची वेळ नाही आली, म्हणजे मिळवलं!
असो, हे ज्याचं त्यालाच उमगायला हवं -( ह्यावर बरीच चर्चा झाली आहे - पण विषय निघाला की स्वगत बोलतानाचा व्हॉल्यूम वाढतोच वाढतो :))

सानी, इन्टरेस्टिंग माहिती, पण स्वतःला जमत नसताना कविता करायचा उद्योग करण्यापेक्षा, दुसर्‍याच्या कविता वाचून मानसिक उपचार होऊ शकतात का ?

मनोरुग्णांकडून मानसोपचाराचा भाग म्हणून कविता लिहून घेणं या बद्दलची आंतरजालावरची माहिती लिहिली आहे ( भाषांतर बरं आहे ). पण बहुसंख्य कवि, कवयित्री कविता का करतात, इतर लेखन प्रकार आपापल्या मगदुराप्रमाणे हाताळणारे लोकसुद्धा कविता का करतात याचं काहीच विवेचन नाही. त्यामुळे शीर्षकाचा आणि लेखाच्या कंटेंटचा संबंध ओझरताच आहे.

या लेखाकरता इतके धन्यवाद, इतकं कौतुक अन इतके परस्परांचे आभार ? कठीण आहे

चांगला लेख

लिंका वाचते आता

पण माय्बोलीवर कवितेवर अभिप्राय/ टिका / विडंबन / प्रहसन / शिविगाळ इ. लिहिणे अशी मानसिक गरज असलेले जास्त लोक आहेत. अशा लोकांचे मानसशास्त्रिय विश्लेशण केल्यास ह्या विशयाला एक पुर्णत्व येइल असे वाटते>
सौ सुनार की एक पेशवा की

प्रबोधनाबद्दल सानि, दिनेशदा व इतर विचारवंतांचे आभार.
<<प्रतिमांचा डोलारा, संदर्भ सगळे मान्य. पण ते नाहि दिसत हो इथे !>> दिनेशदा, आपला रोख "इथे"वर होता व मी "कविता" या सर्वसाधारण विषयावर मला वाटतं ते लिहीलं, म्हणून
जरा गोंधळ झाला असावा !

<< आपापल्या मगदुराप्रमाणे हाताळणारे लोकसुद्धा कविता का करतात याचं काहीच विवेचन नाही.>>या देशी यांच्या आरोपाबाबत माझा बचाव- स्वतःला भावलेल्या एखाद्या कल्पनेवर/ विचारावर/परिस्थितीवर कल्पनाविलासाने औचित्यपूर्ण शब्दछटा, प्रतिमा, उपमा इ. गुंफण्याचा आनंद
ही कविता करण्यामागची प्रमुख प्रेरणा असावी; तो आनंद इतरापर्यंत किती पोचतो, हे कवीच्या कुवतीवर व वाचकाच्या मानसिकतेवरही अवलंबून असावं. हा या चर्चेतील माझा प्रामाणिक सहभाग.

एका प्रसिद्ध व्यंगचित्रकाराचं एक पुस्तक वाचनात आलं. हौशी/नवोदित व्यंगचित्रकाराना त्याने दिलेला सल्ला, कानपिचकी म्हणा हवं तर,-
" माझी चित्रं मी स्वतःच्या आनंदाकरता काढतो; इतराना दाखवण्याकरता नाही", अशा भ्रामक मस्तीत राहू नका. चित्र काढण्याची प्रक्रीयाच मुळात ते इतराना दाखवल्याशिवाय पूर्णच होत नसते !

सर्वच कलांच्या बाबतीत मला वाटतं हे लागू पडतं. तेंव्हा, आपली कविता इतरांसमोर मांडण्याची ओढ
कविता करण्याच्या मानसिक गरजेपासून वेगळी करणं अप्रस्तुत व कठीणही आहे. पण आपली कलाकृति
केंव्हा व कोणत्या व्यासपिठावर सादर करावी, हा कठीण प्रश्न प्रत्येकानं स्वतःच विवेकानं सोडवायला हवा !

सानी....

खुप मस्त लिहीलस्.....तुझ्या या लेखणाच्या निमित्ताने खुप गोष्टी कळाल्या....ज्ञानात भर पडली...
तुझ खुप अभिनन्दन्....नी कौतुक....लिहीत रहा...छान मान्डलस....
आणि हो आणखी एक सान्गायचय ते म्हणजे तुझ मन खुप छान आहे....गोड आहेस....एखद्याला समजुन घेणे,एखद्याच ऐकुन घेण छान जमतय तुला ...हे आपल माझ मत..

सावरी

>>माय्बोलीवर कवितेवर अभिप्राय/ टिका / विडंबन / प्रहसन / शिविगाळ इ. लिहिणे अशी मानसिक गरज असलेले जास्त लोक आहेत. अशा लोकांचे मानसशास्त्रिय विश्लेशण केल्यास ह्या विशयाला एक पुर्णत्व येइल असे वाटते
विश्लेषणाची गरज आहे का पेशव्या? जी मानसिक गरज लिहीण्याची तीच प्रतिक्रीया देण्याची फक्त "व्यक्त" करण्याची पध्धत वेगवेगळी आहे.
("अनुल्लेखाचे" मानसशास्त्रीय विश्लेषण अधिक रंजक ठरेल.. शिवाय अलिकडे कवितेने ऊपचार नव्हे तर कवितेवर ऊपचार करायची गरज प्रकर्षाने दिसून येते).

चांगला विषय. धन्यवाद.

. शिवाय अलिकडे कवितेने ऊपचार नव्हे तर कवितेवर ऊपचार करायची गरज प्रकर्षाने दिसून येते

आणि कवीवर?

आभार सानी,
माझ्या बर्‍याच शंकांचे निरसन झाले.
पण माझ्या विचारांना चालना मिळाली, (म्हणजे आणखी शंका आल्या.)
यावर आपले एकमत झाले कि सहज सोप्या कविता, सर्वानाच आवडतात.
आणि हा सहज निघणारा अर्थ, जर सामान्य आशयाचा असेल, तर त्यात
दखल घेण्याजोगे काही नसतेच.
सामान्य आशय म्हणजे, जे अनुभव सगळ्यांनाच येतात, समजू शकतात,
तेच जर कवितेत आले, तर नवे काय, असे मनात येणारच. अशा वेळी,
वेगळी शब्दकळा, अनुभवाचा वेगळा अर्थ, किंवा त्या अनुभावाला सामोरे
जाण्याची वेगळी रित, हे शोधणारच.
सकाळचे कोवळे ऊन, आपण सगळेच बघतो, पण हा सामान्य अनुभव,
ज्यावेळी पाडगांवकर, मोर केशराचे झुलती, पहाटेस दारी, अशा शब्दात मांडतात,
त्यावेळी दाद दिल्याशिवाय रहावत नाही.

विरहात जळणे, हा तसा काही वेगळा अनुभव नाही, पण त्याच विरहाला
अत्यंत समंजसपणे सामोरे जाणे, जर एखाद्या कवितेत दिसले, तर निदान
मला तरी ती आवडेल.

मराठीतली नाही पण हिंदीतली दोन उदाहरणे देतो. चलो इकबार फिरसे
अजनबी बन जाय हम दोनो, (चित्रपट गुमराह) आणि, छोड दे सारी
दुनिया किसी के लिये ( चित्रपट सरस्वतीचंद्र )

आता मला का आवडेल, तर माझी हि प्रवृत्ती आहे. जर मला स्वत:
दु:खाचा बाऊ करत बसणे, आवडत असेल तर मला तशा कविता आवडतील.
आणि जर माझ्या मनात, विरहास कारणीभूत झालेल्या व्यक्तीचा सूड घ्यावा,
त्या व्यक्तीला शिव्याशाप द्यावेत, अशी सुप्त जरी इच्छा असेल, तर मला
तशा कविता आवडतील. (तू हां कर या ना कर, तू है मेरी... टाईप.)
मला वाटते, कि कविच्या आणि वाचकाच्या तारा जूळणे, हा महत्वाचा
भाग असावा का ?

हेच लॉजिक थोडे पुढे नेतो. जर मला देवदास सारखे दारू पिऊन दु:ख
विसरायची सवय असेल, तर मला दारूविषयी शेर आवडतील, पण जर
मला दारूबद्दल प्रचंड तिरस्कार असेल, तर मला अर्थातच, ते आवडणार नाहीत.
म्हणजे निदान माझ्यापुरते तरी खरे आहे, कि जर कवितेतला अनुभव,
त्याचे शब्दांकन आणि लावलेला अर्थ, जर माझ्या मानसिक क्षमतेच्या
खालच्या पातळीवर असेल, तर ती कविता मला आवडणार नाही. जर
माझ्याच मानसिक पातळीवर असेल, तर ती मला पटेल, आणि
जर माझ्या मानसिक पातळीच्या वरची असेल, तर मला आवडेल.

सध्या एवढेच, मग आणखी डोके खातो.

आता मला का आवडेल, तर माझी हि प्रवृत्ती आहे. जर मला स्वत:
दु:खाचा बाऊ करत बसणे, आवडत असेल तर मला तशा कविता आवडतील.
आणि जर माझ्या मनात, विरहास कारणीभूत झालेल्या व्यक्तीचा सूड घ्यावा,
त्या व्यक्तीला शिव्याशाप द्यावेत, अशी सुप्त जरी इच्छा असेल, तर मला
तशा कविता आवडतील. (तू हां कर या ना कर, तू है मेरी... टाईप.)
मला वाटते, कि कविच्या आणि वाचकाच्या तारा जूळणे, हा महत्वाचा
भाग असावा का ?

>> हे मला तरी पटत नाही. अगदी वरवरचे वाचन करणार्‍यांबाबत सुद्धा हा मुद्दा पटत नाही. मिल्स अ‍ॅन्ड बून आवडीने वाचणार्‍या , त्यातल्या नायिकांवर आलेल्या आपत्ती वाचून घळघळा रडणार्‍या मुली इतर मैत्रिणींवर , भावजयींवर बुलिइंग, रॅगिंग करणार्‍या पाहिल्या आहेत. लॉर्ड ऑफ द फ्लाइज मधली दोन पानं सुद्धा या मुली वाचू शकणार नाहीत.

युद्ध कथा, रहस्य कथा, थरार कथा वाचणारे पण प्रत्यक्ष आयुष्यात अन्याय मुकाट्याने सहन करणारे पुरुष सुद्धा पाहिले आहेत.

पण लेखाचा विषय कविता लेखन आहे. वाचकाला काय आवडतय काय नाही ह्याचा इथे काही संबंध नाही.

कवितेतून, किंवा ऐकत असलेल्या गाण्यांमधून माणसाची मनोवृत्ती दिसून येते >>> हे अजिबातच नाही पटले. मला फॅशन शो बघायला खूप आवडतात. मग मला फॅशन करणे आवडलेच पाहिजे का ? तसे नसेल तर मी दुटप्पी म्हणायचे का ?

वाचणार्‍यांचा आदर्श गुण शौर्यवृत्ती आहे, पण त्याच शौर्याचा त्यांच्यात मात्र आभाव आहे >>> कित्येकदा आपल्यात ज्याचा अभाव आहे अशा गोष्टी दुसर्‍यांनी केलेल्या बघायला/वाचायला आवडतात. स्वतःला अन्यायाचा सामना करणे जमत नाही. पण ते समाधान अशी कॅरेक्टर्स वाचून मिळत नसेल कशावरुन ?

बरोबर आहे सिंडरेला... >>>> ह्यात सिंडरेलांचं नाव बोल्ड करायचं राहिलं की !!

मानसिक क्षमतेशी कवितेची आवड-नावड निगडीत आहे हे मान्य पण <<हेच लॉजिक थोडे पुढे नेतो. जर मला देवदास सारखे दारू पिऊन दु:ख विसरायची सवय असेल, तर मला दारूविषयी शेर आवडतील, पण जर मला दारूबद्दल प्रचंड तिरस्कार असेल, तर मला अर्थातच, ते आवडणार नाहीत.>> हे मात्र नाही सहजासहजी स्विकारता येत. दारूचा तिटकारा असूनही देवदासच्या व्यक्तिरेखेशी तुम्हाला समरस होता येणं/ करायला लावणं हीच तर खर्‍या काव्याची/साहित्याची महति आहे, असं मी तरी मानत आलो आहे. किंबहुना, माझ्या व्यक्तीगत आयुष्याच्या परिघाबाहेर नेणारं, कक्षा रुंदावणारं साहित्यच मला तरी आवडण्याचीच शक्यता अधिक ! पण हे झालं आपलं माझं प्रामाणिक मत व आवड.

जर मला देवदास सारखे दारू पिऊन दु:ख
विसरायची सवय असेल, तर मला दारूविषयी शेर आवडतील, पण जर
मला दारूबद्दल प्रचंड तिरस्कार असेल, तर मला अर्थातच, ते आवडणार नाहीत.
----------------------------------------------------------------
हे तुम्ही स्वतःबद्दल लिहिले असेल तर ठीक आहे पण मला वाटते हे प्रातिनिधिक मत नसावे.
मी आयुष्यात कधीच दारु प्यायलो नाही (दु:खाच्या अगर आनंदाच्या प्रसंगी) पण मला दारुविषयीचे शेर प्रचंड आवडतात.
माझे बालपण मध्यमवर्गीय होते (गरिबी वगैरे नाही) पण ह बा यांची एक गरीब मुलांबद्दलची कविता मला अतिशय आवडली.
मला वाटते कविता असो, लेख असो वा कुठलाही साहित्याचा प्रकार असो त्याच्या लेखकाशी/कवीशी कनेक्ट होणे महत्त्वाचे. तुम्ही तो अनुभव घेतलेलाच असला पाहिजे ही अट नसते (नसावी बहुतेक).

सिंडरेलाला अनुमोदन.

इथे कम्युनिकेशन प्रॉब्लेम होतोय >>> अजिबात नाही. मला कुठल्याही संदर्भाने तो मुद्दा पटलेला नाही.

त्यातल्या भावना लक्षात घेऊया आणि मग चर्चा करुया >>> कुणाच्या भावना ? मला वाटले मुद्दे लक्षात घेऊन चर्चा करायची.

असो, मी आता कल्टी.

बरं ह्या लेखाला 'काव्योपचार पद्धती: एक ओळख' असे नाव दिले, तर ठिक आहे का?
--------------------------------------------------------------------
सानी,
मला वाटते हे शीर्षक बरोब्बर होईल.

तुम्ही लिहिलेले मी पुर्ण वाचले नाही पण असे लिहिले असल्यास माझ्यातर्फे तुम्हालाही कंडीशनल अनुमोदन