मराठी गझलेने घेतलेली काही आशयविषयक वळणे

काही दिवाळी अंकांसाठी माझेही लेखन मागवण्यात आले होते यंदा! (ऐकावे ते नवलच)

तर त्यापैकी 'महासागर' या अंकात छापून आलेला माझा 'गझलेतील गेल्या काही वर्षातील वळणे' या विषयावरचा लेख:

=====

मराठी भाषेत खर्‍या अर्थाने गझलविधा ही स्व. सुरेश भटसाहेबांनी आणली हे सर्वश्रुत आहेच. भटसाहेबांची स्वतःची गझल जितकी उत्तुंग होती तितक्या पातळीवर मराठी गझलकार नंतर पोचू शकलेले नाहीत हे थोडे निराशाजनक वास्तव आहे. भटसाहेबांच्या गझलेत एकाचवेळी दिसू शकणारी हळवी तरलता आणि तेजस्वी शब्दरचनेने ओथंबलेल्या ओळी हे मिश्रण कितीही आव आणला तरी नंतरच्या फळीतील गझलकारांना आत्मसात करता आले नाही. किंबहुना ते त्यांच्या निसर्गतः नव्हतेच. भटसाहेबांच्या स्वतःच्या गझललेखनाचा प्रभाव इतका मोठा आहे की आजही ना त्यांच्या नामोल्लेखाशिवाय मराठी गझलेचे कोणते संंमेलन सुरू होत, ना कोणता परिसंवाद!

ज्या काळात भटसाहेबांनी मराठी भाषेत गझलेची स्थापना केली तो काळ गझलविधेला पोषक असा काळ नव्हता. गझलेच्या बंदिस्त आकृतीबंधाचे वावडे असण्याचा तो काळ होता. खरे तर हा आकृतीबंधही मराठी कवी व रसिकांना भटसाहेबांनीच माहीत करवून दिला. 'इतके बंदिस्त साचेबद्ध लिहून जर यमके, अंत्ययमके आणि स्वरचिन्हे हे सगळे काही जपत काव्य लिहायचे असेल तर त्यात नैसर्गिकता ती कोणती' हा प्रश्न समकालीन कवींनी उभा केला व त्यांच्या कथित विरोधात या विधेची स्थापना करण्याचा संघर्ष भटसाहेबांना करावा लागला असे समजते. इतक्या बंदिस्ततेमध्येही इतके उत्तुंग व सहज-प्रेरित वाटेल असे काव्य निर्माण होऊ शकते हे सिद्ध करण्याचे शिवधनुष्य भटसाहेबांना पेलावे लागले व ते त्यांनी लीलया पेललेही! हे करताना आपसूकच त्यांच्या गझल लेखनात या व इतर प्रकारच्या संघर्षांचे पडसाद उमटले. अलवारता जितक्या अलगदपणे त्यांच्या गझलेत प्रवेशली तितक्याच सहजतेने शाब्दिक प्रहारही सामील झाले व 'शेवटी मीच योग्य होतो' ही भावनाही प्रतिबिंबित झाली. येथे गझलेच्या मराठी स्वरुपाची मुहुर्तमेढ रोवली गेली असे म्हणता येईल. प्रेयसीशी किंवा एकुणच प्रेमविषयक हितगुज करताना कमालीची तरल होत जाणारी गझल समाजाबद्दल किंवा कवीला अप्रिय असलेल्या व्यक्तींबद्दल व्यक्त होताना शाब्दिक आसूड ओढू लागली. उर्दू गझलेचे जे मूळ स्वरुप आहे त्यात निव्वळ प्रेमच नाही तर समाज, संघर्ष, शोषण, अपयश, व्यसने, नातीगोती असे अनेक विषय येतात, मात्र त्यांची अभिव्यक्ती बरीचशी संयत व हळुवार असते. मराठी गझलेने अभिव्यक्तीच्या या शैलीपासून जणू काहीशी फारकत घेतली. मराठी गझल ही दुसर्‍यावर टीका करणे, दुसर्‍याची खिल्ली उडवणे यासाठीही वापरता येते ही भावना रुजत गेली.

तेथपासून ते आजपर्यंत मराठी गझलेने आशय-विषयक अशी असंख्य वळणे घेतलेली आहेत. भटसाहेबांच्या दिव्य लेखणीतून साकार झालेली गझल ज्या शिखरावर पोचली ते अजून अस्पर्शच राहिले आहे. मात्र गझलेने तेवढी उंची गाठली नसेल तरी तिची व्याप्ती वाढली आहे.

भटसाहेबांचे गझललेखन ते सुमारे इ.स. दोन हजार दहा हा काळ बराचसा एकसूरी आशयाचा राहिला. भाषाशैली, प्रतिमा, वृत्तांची योजना, या गझलेच्या साच्याशी निगडीत बाबीही साधारण समान राहिल्या व आशयही साधारण हळुवार किंवा टीकात्म या दोन रुळांवरच पुढे जात राहिला. याला कारणीभूत होता एक दरारा, जो भटसाहेबांच्या गझलेबाहेर जाऊन प्रयोग करावेत की करू नयेत या विचारांवर हावी झालेला होता. मात्र हळूहळू नवनवे प्रयोग होऊ लागले. बाणेदार, तीक्ष्ण, दुसर्‍याला कस्पटासमान लेखणारी भाषाशैली हळूहळू बदलू लागली.

या ठिकाणी आणखी एक उल्लेख होणे आवश्यक आहे तो म्हणजे मराठी शायर भाऊसाहेब पाटणकर यांचा! भाऊसाहेब पाटणकर यांचे शायरीचे कार्यक्रम तुफान गाजलेले असले तरी त्यांनीही शायरीला जो रंग दिला तो गझलेच्या मूळ प्रवृत्तीच्या अगदी उलट होता. मी सूर्यापेक्षा मोठा, मी प्रेयसीला किंमत न देणारा वगैरे अश्या स्वरुपाची शायरी करून त्यांनी तात्कालिन व आजकालीन मराठी रसिकांना उत्स्फुर्तपणे टाळ्या वाजवायला लावल्या असतील हे ठीक आहे, पण या काव्यात दर्द नव्हता. ही शायरी नुसतीच मंचीय नव्हती तर शायरीचा दर्जा बाधित करणारी होती. तिला टाळ्यांची आणि वाहवाची तहान होती पण एखाद्या रसिकाने अंतर्मुख व्हावे अशी त्या शायरीची इच्छाही नव्हती आणि तयारीही नव्हती. तंत्राबाबत बोलायचे तर भटसाहेबांच्या बाराखडीत दिलेल्या नियमांमध्ये असंख्य तडजोडी करून अवतरलेली अशी ती शायरी होती.

मराठी रसिकांनी 'आपण आपली अभिरुची वाढवावी का आणि वाढवावी तर कशी' यावर स्वतः तर कधी फारसा विचार केलेला दिसतच नाही पण मोठमोठ्या कवींनीही त्यांना तसा विचार करण्यास प्रवृत्त केलेले जाणवत नाही. याचा परिणाम असा झाला की काही ठराविक नावे मोठी होत राहिली व नाविन्याचे प्रयोग दुर्लक्षित होत राहिले.

दोन हजार दहा नंतर मात्र विरह, समाज, राजकारण, पुढारी, ग्रामीण माणसाचा संघर्ष, गरिबी, नातीगोती, स्वतःचे अपयश कथन करणे, दुसर्‍याला महत्व देणे, दुसर्‍याचा सन्मान राखणे, अदबशीर शेर-लेखन हे प्रकार गझलेत प्रकर्षाने येऊ लागले. गझल म्हणजे फक्त 'बघा, मी किती भारी आणि दुसरे किती फालतू' ही व्याख्या बदलू लागली. गझलकार तटस्थपणे भोवताल निरखू लागले व जे म्हणावेसे वाटते तेच म्हणू लागले. मुख्य म्हणजे हळूहळू या वळणाचे स्वागत होऊ लागले. या दरम्यान आणखी एक गोष्ट होऊ लागली ती म्हणजे भटांच्या शिष्यगणांनी आपापल्या विचारधारेत पुढील गझलकारांना सामावून घेण्याचा जो आटोकाट प्रयत्न वर्षानुवर्षे चालवला होता त्याला खीळ बसली. तरुण गझलकार हे नव्या उमेदीने व आत्मविश्वासाने स्वतःच्या लेखनाची सार्थ जबाबदारी घेऊ लागले. त्यांना आता प्रमाणपत्रांची गरज राहिलेली नव्हती. एखादा गंभीर सामाजिक विषय जबाबदारीने गझलविधेत मांडता येतो व अधिक परिणामकारकरीत्या रसिकांपर्यंत पोचवता येतो हे या गझलकारांच्या फळीने स्वतःहून सिद्ध करून दाखवले. येथे गझलेने एक मोठे वळण घेतले. ते म्हणजे व्यक्तीप्रवण असलेली गझल ही विचारप्रवण बनली.

त्यानंतरची सुमारे आठ वर्षे ही नवीन गझलकारांना सुवर्णकाळ वाटावा अशीच होती. असंख्य गझलसंग्रह निघाले. असंख्य मुशायरे होऊ लागले. कित्येक कार्यशाळा होऊ लागल्या. अनेक पुरस्कार निर्माण झाले. या सर्व प्रक्रियेत अर्थातच विविध कंपू निर्माण होणे अगदी नैसर्गिक होते. मात्र हे कंपू एकमेकांशी शतृत्व घेत नव्हते. आजही घेत नाहीत. ते आपापले काम आपापल्या शैलीने करत राहतात. जवळपास प्रत्येक शहरात गझलेसाठी एखादे तरी त्या शहरातील असे व्यासपीठ आहे. अनेक गझलविषयक संस्था आहेत. महाराष्ट्रातील आजचे शेकडो गझलकार एकमेकांना चांगले ओळखतात व सौहार्दाचे संबंध ठेवूनही असतात. भटसाहेबांच्या नंतर जी एक अनागोंदी होती आणि श्रेष्ठत्व लाटण्यासाठी अहमअहमिका सुरू होती ती आता फारशी दिसत नाही. आता निव्वळ गुणवत्तेवर गाजण्याचा काळ आला आहे हे मराठी गझलकारांना समजलेले आहे. ही प्रचंड स्वागतार्ह बाब आहे. गझलविषयक होत असलेले हे कार्य आता फार व्यापक व अधिक आशयपूर्ण असे झालेले आहे. मात्र नेमके याच काळात गझलेने आणखी एक वळण घेतले जे गझलेसाठी हानिकारक होते पण सुदैवाने आता तेही मागे पडले आहे. हे वळण म्हणजे, या काळात गझलेला मंचीय स्वरुपाचे आकर्षण जडले. हे आकर्षण काही वेळा तर इतके पराकोटीला पोचले की गझलेचा शेर म्हणजे काहीतरी विनोदी आशय सादर करून शिट्ट्या, टाळ्या व हसे मिळवणे असे वाटते की काय ही वेळ आली होती. याच काळात सोशल मीडिया फोफावल्याने लहानातील लहान गझलकार आणि मोठ्यातील मोठा गझलकार असे सगळे अचानक एकाच ऑनलाईन मीडियाच्या मंचावर आले. आता दर्जा महत्वाचा की गाजणे महत्वाचे, आह महत्वाची की वाह महत्वाची, उद्गार महत्वाचा की टाळी महत्वाची या द्विधा स्थितीत मराठी गझल येऊन पडली. काहीही झाले तरी माणसाला गाजण्याचे सुप्त आकर्षण हे असतेच. त्यामुळे टाळीबाज, मंचीय शेरांना भाव मिळू लागला आणि गझलेने हे दुर्दैवी वळण घेतले. गझल वाचण्यातील आनंदापेक्षा ऐकण्यातील आनंद वाढू लागला. यामुळे गझलेच्या आशयाचे रंगही बदलू लागले. पुन्हा एकदा शेरांमधून शेखी मिरवणे किंवा प्रतिस्पर्ध्याला नामोहरम करणारे शेर रचणे अशी शैली मूळ धरू लागली. मुशायरे भरवणार्‍या संस्थांचे शीर्शस्थ नेते हे स्वतः ताकदीचे गझलकार नसणे हे त्यामागचे मूळ कारण होते असेही म्हणता येईल. मात्र या काळात प्रतिमासृष्टीच्या पातळीवर मराठी गझलेने अद्वितीय उंची गाठली. नवनव्या निरनिराळ्या प्रतिमा, उपमा, प्रतीके यांची योजना होऊ लागली. गझलतंत्र मात्र सुदैवाने अबाधित राहिले.

याच दरम्यान सोशल मीडियाच्या विस्फोटामुळे आणखी एक बाब अशी झाली की 'सुचलेला एकच शेर सोशल मीडियावर पोस्ट करून' वाहवा मिळवण्याची शैली सार्वत्रिक झाली. यामुळे, संपूर्ण गझल रचण्यासाठी जी एक मनस्थिती, जो एक संयम आणि जी एक परिपक्वता आवश्यक असते ती लोप पावू लागली. हा शेर म्हणजेही मतला असण्याची आवश्यकता नव्हती. केवळ एक शेर! त्यामुळे, आज सकाळपासून काही सुचले नाही, चला, काही सुचले नाही यावरच एक शेर लिहून पोस्ट करू, अश्या प्रकारची काहीतरी भावना मूळ धरू लागली. हे वळण एकुण गझललेखनाला काहीसे हानिकारक आहे. हे वळ आजही बर्‍यापैकी प्रमाणात आढळून येत आहे. मात्र आता गझलसंग्रहांची संख्या समाधानकारकरीत्या वाढू लागल्याने संपूर्ण गझल लेखन करण्याकडे कल वाढू लागला आहे हे सुखद आहे.

हे सर्व सुरू असतानाच भारतातील सरकार २०१४ साली बदलले. राजकारणात झालेला सत्तापालट आणि सोशल मीडियाचा विस्फोट हे दोन्ही साधारण एकाचवेळी झाले. त्यामुळे, राजकीय टीकाकारांच्या वाणीला असीम प्रखरता लाभली आणि तिचे पडसाद काव्यात उमटू लागले. जी गझल सुरुवातील व्यक्तीप्रवण व नंतर काहीशी विचारप्रवण होती ती आता समाजघटक-प्रवण होऊ लागली. कोणी आपापल्या जातीपुरते लिहू लागला तर कोणी दुसर्‍या समाजघटकाची निंदा करू लागला. या वळणाला अर्थातच गझलक्षेत्राची माफक व मर्यादीत दाद मिळाली याचे कारण मर्यादीत समूहालाच अश्या प्रकारच्या काव्याचा आनंद मिळू शकत होता.

मात्र, या सर्व प्रकाराचा अतिरेक झाल्यानंतर पुन्हा एकदा गझलक्षेत्राला भान आले व पुन्हा गझलेने गंभीर वळण घेतले. यातच, गझलेसाठी निस्पृहपणे पदरमोड करणारे, चांगल्या गझलेला खुल्या दिलाने नावाजणारे असे अनेक आधारस्तंभ महाराष्ट्रात उभे राहिले. आजही काही संस्था, काही व्यक्ती मराठी गझलेच्या प्रसारासाठी नेकदिलाने काम करत आहेत. आता गझलकारांमधील प्रगल्भताही वाढली आहे. गझलने सध्या घेतलेले जे वळण आहे ते अर्थातच आजवरचे सर्वात आधुनिक वळण आहे. यात प्रचलीत परभाषिक शब्दांचा वापर चांगल्या प्रकारे होत आहे. अकारांत स्वरकाफिया मराठी गझलेत घेऊ नये हा संकेत मात्र काहीजण पाळत नाहीत हे दुर्दैवी आहे. याने गझल पुढे अशुद्ध होत जाईल. मात्र आजच्या गझलेतील आशय हा सन्मान्य पातळीला पोचलेला आहे. त्यातच महिला गझलकारांची संख्या सुखदरीत्या वाढल्याने गझलेच्या आशयाला निराळेच रंग प्राप्त होऊ लागले आहेत. प्रथा, रुढी, निसर्ग, नाती, प्रेम, वियोग, संघर्ष, सोसणे, निराशा, आशा, वक्रोक्ती, उपहास, विरोधाभास, अश्या अनेक अंगांनी आज गझलेचा विकास होत आहे. प्रमाण मराठी भाषाही गझलेच्या माध्यमातून टिकवली जात आहे आणि प्रांतीय, स्थानिक मराठीची रुपेही मराठी गझलेला सजवत आहेत. विदर्भ, खानदेश, कोकण, मराठवाडा येथील खास भाषाशैलीही आता गझलेत स्थिरावत आहे. त्यामुळे खूप अधिक रसिकसंख्येला हा काव्यप्रकार आपलासा वाटू लागला आहे. खूप अधिक गझलकारांना यात प्रयत्नरत व्हावेसे वाटू लागले आहे.

आता गझलेने एक आणखी महत्वाचे वळणही घेतले आहे. इतकी वर्षे गझल हा केवळ गझलकार म्हणून मिरवण्याचा व सुप्रसिद्ध ठरण्याचा प्रकार होता जणू! मात्र आता गझलेमध्ये काहीजण करिअर करू शकत आहेत. गझलविषयक विविध प्रकारचे लेखन आता विद्यापीठांमध्ये अभ्यासले जात आहे. विविध संस्थांमार्फत होणार्‍या गझलकार्याच्या माध्यमातून उलाढाल होऊ लागली आहे. मराठी गझलेला दूरचित्रवाणीवर चांगले स्थान मिळाले आहे. ऑनलाईन कार्यक्रमांची संख्याही सुखदरीत्या वाढत आहे. निव्वळ गझला ऐकवण्याचे कार्यक्रम तिकीट काढून बघितले जात आहेत.

खरे तर हा मराठी गझलेसाठी एक प्रकारे सुवर्णकाळच आहे. या काळात गझलकारांनी चांगली गझल रचून गझलेला न्याय देण्यासाठी प्रामाणिक प्रयत्न करणे आवश्यक आहे.
=====
-'बेफिकीर'!