आस्तिकायण आणि नास्तिकायण - नीरक्षीरविवेकी संवाद

शीर्षक अगदी ढोबळ दिलेलं आहे. या लेखाला शीर्षक काय द्यावे हे समजत नाही. मुळात हा लेख लिहावा का ? प्रकाशित करावा का हे ही कळत नाही. गेल्या काही वर्षात काही धूमकेतूसारखे विचार येतात आणि दिसेनासे होतात. नंतर त्याचा मागमूस राहत नाही. पण पुन्हा काही काळाने नवा धूमकेतू दिसला कि जुन्यांची आठवण व्हावी तसा प्रकार आहे. या वेळी हे विचार मावळण्याच्या आत मांडावे असे वाटल्याने हा प्रपंच. याला आस्तिक नास्तिक संघर्ष म्हणायचे का हे वाचून ठरवावे. पण दिशा पाहून आत्मा ओळखून त्याप्रमाणे प्रतिसाद द्यावेत ही विनंती.

गेल्या काही वर्षात आपली वाटचाल पुन्हा अविवेकाकडे चालली आहे का अशी शंका यावी अशी परिस्थिती दिसत होती. अवैज्ञानिक गोष्टींचा झुंडीने प्रचार, त्याला विरोध करणार्यांचा असांसदीय भाषेत केलेला उद्धार यामुळे चिंताजनक स्थिती निर्माण झाली होती.

या विरोधात सुरूवातीला क्षीण का होईना आवाज उठला. सत्य सांगणे गरजेचे असते. असे म्हणतात कि सत्याला प्रचाराची गरज नसते. कारण सत्य हे फक्त सत्य असते.

तुझं सत्य
माझं सत्य
याचं सत्य
त्याचं सत्य
असे सगळे वर्ख गळून पडतात तेव्हां उरतं ते निखळ सत्य.

पण सत्याचे पापुद्रे चढवून असत्य प्रसवलं जातं तेव्हां सत्य आणि असत्य यातला फरक समजणे जिकीरीचे होते. यातून स्युडो सायन्सचा उदय होतो. सायन्स हे दुसरे तिसरे काहीही नसून सत्याचा शोध आहे. हा शोध निरंतर आहे. आजचे सत्य उद्या कालबाह्य होते आणि नवेच सत्य समोर उभे ठाकते तेव्हां ते सत्य स्विकारणे हा दृष्टीकोण अंगिकारणे म्हणजे वैज्ञानिक दृष्टी होय. ही वैज्ञानिक दृष्टी प्रस्थापित करणे मानवासाठी श्रेयस्कर आहे. त्याच बरोबर सदसदविवेकबुद्धीचा अंगिकार करणे हे ही श्रेयस्कर आहे.

वैज्ञानिक दृष्टीचा प्रचार आणि प्रसार होत गेला कि आपोआप स्युडो सायन्स, अवैज्ञानिक बाबींना आळा बसतो. त्यामुळे सत्यासाठी आवाज उठवणे खूप गरजेचे होते.

आपली जिथपर्यंत पोहोच आहे तिथपर्यंत आपले म्हणणे पोहोचले आहे असे रॅशनल कंपूला वाटत नाहीये का ?
आपले रॅशनल विचार आपल्या परीघात जिथपर्यंत पोहोचायचे तिथपर्यंत पोहोचलेले आहेत. त्याचा त्यांच्यावर जो काही सकारात्मक / नकारात्मक परिणाम व्हायचा तो झालाच असेल.

ज्याप्रमाणे अवैज्ञानिक प्रचाराचा अतिरेक हा नॉशिया आणतो तसे उठता बसता रॅशनॅलिझमचा अतिरेकी प्रचार सुद्धा नॉशिया आणतो का ?
विचार आत्मसात व्हायला वेळ द्यावा लागतो. सतत मारा करून बुद्धीला विचार करायला वेळ मिळत नसेल तर मग ते पीअर प्रेशर ठरते. जे लोक स्वत:चे मत मांडायला कचरतात ते एकीकडून सनातनी आणि दुसरीकडून पुरोगामी यांच्या कचाट्यात सापडतात. त्यांना काय बरोबर काय चूक हे कळेनासे होते.

एक वेळ अशी येते की सनातनी प्रचारातली हवा निघून जाते. पुढे पुढे ही मंडळी पूर्वीच्या जोमात आणि जोशात तसला प्रचार करू शकत नाहीत. याचाच अर्थ त्यांचा स्वत:च्या कॅंपेनवरचा विश्वास उडालेला असतो. हवा गेलेली असते पण निव्वळ कंपूत असण्याने प्रचार करणे कर्तव्य उरलेले असते. ही वेळ घुसळणीची असते. अशा वेळी समाजाला वेळ द्यावा लागतो.

रोजच्या रोज नवे दैदीप्यमान विचार देऊन आपण सर्व काळ समाजाला दिपवू शकत नाही. उलट वारंवार तेच तेच विचार मांडत राहील्याने त्याला एक प्रकारचा रेझिस्टन्स तयार होतो. अती काहीच चांगलं नाही. मग ते उत्तम का असेना !

हल्ली श्रद्धेला सुद्धा वैज्ञानिक आधार देता येतो. सश्रद्ध मनुष्य सुद्धा आपल्या श्रद्धेला विज्ञानाशी जोडून घेऊ पाहतो. हे सगळेच बंडलबाज असतात असे मत बाळगणे हा विवेक नाही. कोण कुठल्या हेतूने आपले मत बनवतो हे तपासणे हा नीरक्षीरविवेक वैज्ञानिक दृष्टीकोणाच्या जोडीने बाळगणे हे शहाणपण आहे. तसेच आपल्या श्रद्धा तपासून घेत वैज्ञानिक दृष्टीकोणाला सोडचिट्ठी न देणे हे ही शहाणपण आहे.

कुणाच्या श्रद्धांवर रोज उठून आक्रमण करणे हे ही शहाणपण नाही. एखाद्याची श्रद्धा अत्यंत वैयक्तिक असेल, त्या श्रद्धेची सक्ती होत नसेल आणि एखादा व्यक्ती त्यात खूष असेल, त्याची भरभराट झाली आहे असा त्याचा समज असेल तर त्याच्या पर्सनल स्पेसवर अतिक्रमण करून त्याला चर्चेला भाग पाडून माझं हे मत स्विकारच असा दुराग्रह योग्य आहे असे वाटते का ?

आपली मतं कितीही अचूक असू द्यात ती आक्रस्ताळी होताहेत का ? आपण ज्या सनातनी विचारांना विरोध केला त्यातल्या आक्रस्ताळी प्रचारामुळेच त्या विचारांचे अवमूल्यन आपोआप होत असते. आक्रस्ताळीपणा ही रणनीती झाली. ती विचारांवर मात करते. विचार सत्याकडे झुकणारे असणे आणि सत्याची मांडणी चुकीच्या पद्धतीने करणे या दोन भिन्न गोष्टी आहेत. सत्याची सक्ती करता येत नाही. ते मांडले तर पाहिजेच पण कुणाच्या विचारांची मग ते चुकीचे का असेनात गळचेपी तर होत नाही ना हे पाहणे हे विवेकवादात येत नाही का ?

बद्रीनाथला पहाटे उठून गेलो होतो. बद्रीनाथचा संपूर्ण इतिहास माहिती होता. पण माझ्यासोबत जो साथीदार होता तो स्वत: मानसशास्त्रज्ञ होता. एका राज्याच्या मुख्यमंत्र्याचा नातू आणि पुरोगामी विचारांशी नाते असणारा होता. पण वैयक्तिक जीवनात सश्रद्ध होता. त्याच्या साठी हजारो वर्षांचा इतिहास माहिती असणे गरजेचे नव्हते. मानसशास्त्रातले त्याचे योगदान वादातीत आहे. फावल्या वेळेत जाहीरात कंपन्यांसाठी मॉडेलिंग करणे हा छंद असल्याने सोशल मीडीयात जाऊन वैचारीक लढाया करणे, आपल्या मताचा हिरीरीने पुरस्कार करणे यापासून तो अलिप्त होता.

त्याने पहाटे तीनच्या थंडीत मंदीर उघडण्याची वाट बघत नदीच्या काठावर वाट पाहिली. त्याच्या सोबत मी सुद्धा होतो. थंडी मी म्हणत होती. मंदीर उघडले तेव्हां ठिकठिकाणचे साधू वगळता कुणीच नव्हते.

समोर बद्रीनाथाची मूर्ती होती. दिवे आले होते. त्याने हात जोडले. माझ्या डोळ्यासमोर हजारो वर्षांचा इतिहास होता. दीड हजार वर्षांची ऐतिहासिक मूर्ती समोर होती. त्याचे डोळे मिटलेले होते. चेहर्यावर आत्मिक समाधान दिसत होते. थोड्या वेळाने त्याचे डोळे उघडले तेव्हां दोन्ही डोळ्यातून घळाघळा अश्रू वाहत होते. त्याच्या या भावना त्याच्या पुरत्या खर्या नाहीत का ? तो या भावनांचा प्रचार करणार नाहीये. त्याच्या श्रद्धांमुळे त्याची अवनती होणार नाही. तो मिश्रा आहे म्हणजे उच्चवर्णिय आहे. याचाच अर्थ या श्रद्धांमुळे त्याच्या निन्म सामाजिक दर्जाचे उदात्तीकरण होत नहीये. गुलामीत राहण्याचे कारण त्याच्याकडे नाही. मुख्यमंत्र्याचा नातू आणि प्रभावी राजकारणी घराणे अशी पार्श्वभूमी असल्याने त्याची श्रद्धा ही गांजल्यामुळे आलेली नाही.

तर मग खाजवून खरूज काढून तुझ्या डोळ्यातून अश्रू का आले म्हणून वाद घालण्यात अर्थ नसतो.

तंबूत पोहोचल्यावर त्याने त्याच्या मानसिक अवस्थेचे वर्णन करायचा प्रयत्न केला पण मला ती अवस्था सांगता येत नाही असे त्याचे म्हणणे होते. तो एका वेगळ्या तरल पातळीवर पोहोच ला होता.

महिनाभराने परतीच्या प्रवासात त्याने मला हात का जोडले नाहीत असे विचारले तेव्हां माझी स्थिती सांगितली. तेव्हां तो हसला आणि म्हणाला तुझ्या जागी तू योग्य आहेस. माझ्या जागी मी.

ही भूमिका आपण का स्विकारत नाही.
ज्यांना ही भूमिका लागू करणे धोक्याचे आहे ते सोडून इतरांसाठी आपण आपले म्हणणे सौम्यपणे का सांगू शकत नाही?
सध्या सोशल मीडीयात सनातन्यांना उत्तर देता देता तोच आक्रस्ताळीपणा आपल्यात सुद्धा आलेला आहे का असे वाटू लागले आहे.
काय वाटते ?