*******पराधीन आहे जगतीं व तुझे रूप चित्ती*******

छान

सुरेख लिहीलंय !

अध्यात्मिक पाया असलेल्या संवेदनशील मनाचा आरसा म्हणजे हा लेख. मन भरून आले. हि गाणी हृदयाच्या फार फार जवळची आहेत. लहानपणी सतत कानावर पडलेली. आई सतत गुणगुणत असलेली. समोरच्या देवळात नेहमी लागणारी. तिथल्या भजनाच्या कार्यक्रमात नेहमी गायिली जाणारी. पहाटे पहाटे आकाशवाणीवरून प्रसारित होणारी. लहानपणी या गीतांमुळे जाग येत असे. पुढे पुढे ती कानावर पडणे कमी होत गेले. आयुष्यातली पहाट या गीतांनी जागवली. पवित्र केली.

गीतरामायणाच्या निर्मितीविषयी बाबुजींनी एका कार्यक्रमात फार ह्रिदय आठवणी सांगितल्या आहेत. त्या इथे प्रस्तुत करणे योग्य होईल असे वाटते:

https://youtu.be/SM_RiiCTCao

बाबुजींचा ह्रदयाला भिडणारा आवाज. तो आवाजच तसा होता. त्याविषयी स्वतंत्र चर्चाच हवी. अत्यंत कष्टातून स्वत:ला घडवून निर्माण झालेल्या या विभूती होत्या. बाबूजी गेल्यानंतर कित्येक वर्षे हि गाणी ऐकववली नाहीत. आयुष्यात सुद्धा बरीच स्थित्यंतरे झाली. काळ कुणासाठी थांबतो? आता ते लहानपणीचे घर, ती मोठी माणसे, ते वातावरण, तो काळ. काही काही राहिले नाही. सगळे एकेक मागे पडले. काही वर्षांपूर्वी नात्यातीलच एका आजोबांशी गप्पा मारत होतो. नव्वदीच्या पुढे वय. आयुष्यात खूप चढ उतार बघितलेले. अतिशय कठीण परिस्थितीशी सामना केलेला. त्यातूनही न डगमगता कुटुंबाला तारून नेले होते. ऐकून थक्क होईल असा त्यांच्या आयुष्याचा प्रवास. बोलता बोलता या गीतांचा विषय निघाला. मला म्हणाले, "तुम्ही गाता का? अरे वा! तुझे रूप चित्ती राहो येते का तुम्हाला? म्हणा बघू..." अनेकानेक वर्षांनी गाण्याची कुणीतरी आठवण काढली होती. मी गायला सुरवात केली खरी पण "उडे अंतराळी आत्मा, सोडूनी पसारा" म्हणून थांबलो. कंठ दाटून आला. पुढे गाताच येईना. अगदी एकदोन वर्षांपूर्वी पर्यंत हि गाणी गुणगुणताना कंठ दाटून येत असे. "खेळ चाललासे माझ्या पूर्वसंचिताचा.." बाबुजींचा आवाज आणि त्या लहानपणीच्या आठवणी सोबत हे सूर खोलवर कुठेतरी रुतून बसले होते. कंठ रुद्ध होई. गायिले जात नसे. पण हेतुपुरस्सर हि सवय मोडून काढली. आणि मागच्या वर्षी दिवाळी पहाट मध्ये बाबूजींचीच एक दोन गाणी गायिली. भर कार्यकमात "कर्तव्याने घडतो माणूस" मधल्या "कुणी आप्त ना कुणी सखा ना जगती जिवांचा, क्षणभंगुर हि संसृती आहे खेळ ईश्वराचा" या ओळी गाताना सर्वांसमोर अश्रू येतील कि काय अशी भीती वाटत होती. पण तसे झाले नाही. त्या गाण्यातल्याच तत्त्वज्ञानाने अखेर आधार दिला. गाऊन संपले कधी आणि टाळ्यांचा कडकडाट झाला कधी कळले नाही.

>> दुसऱ्यांच्या मनाचे मनात विश्लेषण करण्यासाठी ऊर्जा घालवायची नाही असे ठरविले. ह्या सगळ्याकडे दुर्लक्ष केले कारण हेच माझ्या सरोवरासम शांत मनात वारंवार खडे टाकायचे.

तंतोतंत सहमत. वयानुसार अनुभवांनुसार आपल्याला वैचारिक परिपक्वता येते आणि मग मन:शांती इतकी किमती गोष्ट कोणतीही नाही हे आपण कळून चुकतो. तळ ढवळून निघण्याइतका मनाचा दाह कधीही होऊ देऊ नये इतकीच काळजी घेत राहतो. इतर गोष्टी फार महत्वाच्या राहत नाहीत. ढवळल्या गेलेल्या हेलकावे खाणाऱ्या मनाला योग्य दिशा दिसणे कठीण असते. म्हणून ओढवलेल्या कठीण प्रसंगी बाकीचे काही नाही, तर मनाची शांतता फार महत्वाची असते. योग्य ते निर्णय घ्यायला व त्यानुसार कृती करायला त्याचीच गरज असते.

एक सुंदर लेख दिल्याबद्दल आभार.

छान लेख

छान लेख !

मला राम कधीच नाही कळला. एका धोब्याच्या सांगण्यावरून पत्नीचा त्याग करणाऱ्या, अग्नीपरिक्षा द्यायला लावणाऱ्या, एकपत्नी रामापेक्षा मला स्त्रीला माता, प्रेयसी आणि सखी म्हणून समजून घेणारा कृष्ण जवळचा वाटतो. मग भले तो एकपत्नी का नसेना.

मी खूप प्रयत्न केला रामाला समजून घेण्याचा पण नाही कळला. जर कोणाला समजला असेल तर नक्की सांगा प्लीज.

फार सुरेख लिहीले आहेस अस्मिता. तुझे सर्वच लेख सुंदर व मनातून आलेले असतात.

दोन ओंडक्यांची होते सागरांत भेट
एक लाट तोडी दोघां, पुन्हा नाहिं गांठ
क्षणिक तेंवि आहे बाळा, मेळ माणसांचा
पराधीन आहे जगतीं पुत्र मानवाचा
दोष ना कुणाचा
या चार साध्या ओळी, पिता पुत्राचे खरे नाते सहज सांगुन जातात . आपला लेख आवडला. खूप छान.

खुप छान लिहिलंय, अतुल पाटिल यांचा प्रतिसाद हि सुंदर. गीत रामायण तर आवडिचेच, त्या व्यतिरिक्त मनोहर कविश्वर यांनी लिहिलेली आणि स्वरबद्ध केलेली दोन गीते सुद्धा खुप आवडिची. एकाचा उल्लेख वर अतुल यांनी केलेला आहे. हे दुसरं, मल्हार रागातलं...

माना मानव वा परमेश्वर...

मला अध्यात्मातलं जास्त काही कळत नाही पण देवावर माझी नितांत श्रद्धा आहे. माझी तीन वर्षांची मुलगी रोज तिच्या बोबड्या स्वरात रामरक्षा म्हणते तो क्षण मला राम दर्शना इतकाच आनंद आणि समाधान देऊन जातो.माझी आजी नेहमी म्हणते आयुष्य कसं जगावं हे रामा कडून शिकावं,माझ्या मते अत्यंत बिकट परिस्थितीतही आपण दुसाऱ्यांना दोष न लावता आपण आपले कर्तव्य चोख बजावणे म्हणजेच राम.
खूप सुंदर लेख, गदिमा चे गीतरामायण त्यातल्या त्यात पराधीन आहे जगती हे माझंही आवडत गाणं.

@अस्मिता माझ्या लेखांना वाचक कमी आहेत. कारण ते "जड" होतात अस तुम्ही वरती एका प्रतिसादात लिहिलं मला वाटत तुमचा लेख जड होत नाही तर नेहमीच विचारांना नवीन दिशा देतो.तुम्ही असेच सुंदर सुंदर लेख लिहीत जा.

छान लिहिलयस ग

छान लिहिलय !
माझ्या लहानपणी कॅसेट प्लेयर ही वस्तू मध्यम वर्गीयांच्या ऐपती बाहेरच होती.
रामनवमीला गीत रामयण कॅसेट ऐकणे हा सार्वजनीक कार्यक्रम असे.
आपल्याला नोकरी मिळाली की पहिल्या पगारातून कॅसेट प्लेयर व संपूर्ण गीत रामायण केसेट खरेदी करू असे मित्रा मित्रात ठरायचे !
@नौटंकी व इतर,
इथे कदाचित विषयांतर होईल पण राम अयोध्येतून विजयी होऊन आल्यानंतरचा भाग, ( धोबी, अग्नीपरिक्षा ई ई ) प्रक्षिप्त ( नंतर घुसवलेला) आहे असे बर्‍याच अभ्यासकांचे मत आहे.

इथे कदाचित विषयांतर होईल पण राम अयोध्येतून विजयी होऊन आल्यानंतरचा भाग, ( धोबी, अग्नीपरिक्षा ई ई ) प्रक्षिप्त ( नंतर घुसवलेला) आहे असे बर्‍याच अभ्यासकांचे मत आहे. >> असच असावं

छान मांडणी आहे. आवडलं.
गीत रामायण ऐकताना खरंच जाणवतं हा नुसता आवाज नाही , ही अनुभूती आहे.

सुधीर फडकेंचं मूळ गीत ऐकल्यावर कदाचित दुसऱ्या कुणाचं ऐकावसं नाही वाटणार .. पण एक फ्रेश आवाज म्हणून ह्या गायकाने गायलेलं मला आवडलं.. खूप वेळा ऐकलं आहे हे मी .

https://youtu.be/_ID6UxMHzx8?si=meBc-cpZPW1XNcth

ओरिजिनल सुद्धा 1 - 2 वेळा ऐकलं आहे . ओरिजिनल मधली 2 - 3 मी रिपीटवर ऐकत असते , राम जन्मला गं सखी , सावळा गं रामचंद्र , ज्येष्ठ तुझा पुत्र मला देई दशरथा , मार ही त्राटिका रामचंद्रा ...

गीतरामायणातलं नाही पण महाभारतातील गीतेच्या प्रसंगावर स्वतंत्रपणे लिहिलं असलेलं विमोह त्यागूनी - सुधीर फडकेंचं निव्वळ अप्रतिम आहे ..
अशी आणखी गाणी हवी होती असं वाटत राहतं . महाभारतातल्या प्रसंगांवर फारशी गाणी नसावीत .. फार फार तर भरजरी गं पितांबर दिला फाडून , चिंधी बांधते द्रौपदी ... बाकी सगळी राधा , गोपी , गवळणी , गोकुळ , वृंदावन - अशी खूप आहेत . पण प्रॉपर महाभारतावरची मराठी गाणी नाहीत .

सुंदर लिहीले आहे! लेख पूर्वी वाचला आहे असे आठवते.

गीतरामायणातील पहिली काही गाणी मला खूप आवडतात. एकूण गदिमांचे गीतलेखन प्रचंड आवडीचे आहेच.

वरती उल्लेख केलेले "विमोह त्यागूनी कर्मफलांचा" हे माझेही आवडीचे गाणे आहे.

माझी तीन वर्षांची मुलगी रोज तिच्या बोबड्या स्वरात रामरक्षा म्हणते तो क्षण मला राम दर्शना इतकाच आनंद आणि समाधान देऊन जातो >>> यावरून गीतरामायणातल्याच ओळी आठवल्या - "सावळा गं रामचंद्र, करी बोबडे हे घर, वेद म्हणता विप्रांचे येती बोबडे उच्चार"

परत वाचला हा लेख. खूप छान वाटले.

लेख वर आणल्याबद्दल radhanisha थँक्यु ... तेव्हा नव्हता वाचला.
खूप छान लिहिलं आहे, अतुल ह्यांचं प्रतिसाद ही आवडला.

हा लेख कसा काय सुटला? खूप छान !

लेख वर आणल्याबद्दल radhanisha थँक्यु ... तेव्हा नव्हता वाचला..... +१.

अस्मिता,खूप सुंदर, आतून लिहिलंय.तुझा आणि अतुल यांचा प्रतिसादही सुरेख आहे.
पण तलावाच्या काठाकडे जाऊनही पाय कोरडे असावेत तसे मला वाटलं कारण शैलपुत्री यांच्या सारखाच मलाही प्रश्न आहे अध्यात्म म्हणजे नेमके काय?
आईच्या बाबतीत,मध्यम वयात आल्यावर जाणवले अरे तिने कधीही देवापुढे हात जोडलेले आपण पाहिले नाहीत.ती नास्तिक आहे.पण तीच म्हणते माझा अध्यात्मावर विश्वास आहे.म्हणजे काय विचारल्यास तसे मला नीटसं सांगता येणार नाही असे म्हणाली
केवळ पूजाअर्चा म्हणजे अध्यात्म नाही इतकेच कळते.
जमल्यास सांग.

छान आहे हा लेख. पराधीन आहे जगती - माझ्या आवडत्या गीतांच्या यादीत बर्‍याच वरच्या ठिकाणी आहे. यातले शब्द अलौकिक आहेत आणि विचार प्रसंगातीत/कालातीत आहेत. म्हणजे जरी भरतभेटीच्या प्रसंगी हे गाणं आलं असलं तरी कुठल्याही व्यक्तीच्या आयुष्यात कुठल्याही प्रसंगी हे शब्द लागू होतात, त्यामुळे हे अजरामर आहे. कालिदास म्हटलं की जसं 'नीचैर्गच्छत्युपरि च दशा चक्रनेमिक्रमेण' आठवतं किंवा शेक्स्पियर म्हटलं की 'all the world's a stage' आठवतं तसं गदिमांचं 'पराधीन आहे जगती' आहे.

यथा काष्ठं च काष्ठं च समेयातां महोदधौ | समेत्य च व्यपेयातां तद्वद्भूतसमागम: ||
वाल्मिकींच्या या एका श्लोकावर आणि त्यात मांडलेल्या विचारावर आधारित गदिमांनी आख्खं गाणं लिहिलं! त्या श्लोकाचा अनुवाद असलेलं एक कडवंही ह्यात आलं आहे. - दोन ओंडक्यांची होते सागरांत भेट | एक लाट तोडी दोघां, पुन्हा नाहिं गांठ | क्षणिक तेंवि आहे बाळा, मेळ माणसांचा || भगवद्गीतेचं सार त्यातल्या श्लोकागणिक उलगडून सांगण्याचं जे कार्य ज्ञानेश्वरांनी केलं, त्याच कविकुळाचा (स्कूल ऑफ थॉट या अर्थाने) भास गदिमांचं गीतरामायण ऐकताना होतो.

लेख तर छान आहेच पण प्रतिक्रियाही तेवढ्याच ताकदीच्या आहेत. वरची हरचंद पालव ह्यांची‌ प्रतिक्रिया आवडली.