नास्तिक (२)

आपल्याला जीवसृष्टीची उत्पत्ती कशी झाली हे नक्की माहिती नाही. पहिला एकपेशीय जीव कसा तयार झाला ह्याबद्दल पुरेशी माहिती नाही. तुलनेने सरळसाध्या एकपेशीय जीवापासून अतिशय गुंतागुंतीचे जीव कसे तयार झाले ह्याबद्दल पुरेशी माहिती नाही. ह्या गोष्टींचे उत्तर देव नाही हे तू कशावरून सांगू शकतोस ?
- तुझे वैज्ञानिक दावे ह्या क्षेत्रात काम करणाऱ्या जाणकार व्यक्तीकडून एकदा तपासून घे. मी त्यातला तज्ञ नाही त्यामुळे तुझ्याशी बोलताबोलता प्राथमिक वाचन करून सुद्धा उत्तर देऊ शकत नाही. आणि, तसेही मला पूर्ण संदर्भासहित उत्तरे मिळवणे शक्य नाही कारण माझा तितका अभ्यास नाही.
बर, पण उत्तरासाठी असे समजू की तू सांगितलेल्या वैज्ञानिक ज्ञानाच्या आत्ताच्या सीमा बरोबर आहेत. पण मी ज्या गोष्टी माहीत नाहीत त्या साठी "देव" हे उत्तर मान्य करणार नाही. माणसाला एके काळी पाऊस का पडतो हे माहीत नव्हते. माणसाच्या समुहांनी त्याची वेगवेगळी उत्तरे शोधली- पर्जन्यदेव, पृथ्वी आणि आकाशाच्या वर पाण्याचा अनंत साठा आहे आणि त्याची दारे उघडली की पाऊस पडतो, पाऊस ही देवांकडून भेट आहे इत्यादी. उत्तरे माहीत नसताना गाळलेल्या जागा भरण्यासाठी सगळीकडे "देव" असे खरडणे आजिबात उपयोगाचे नाही. असे करण्याने आपल्याला सृष्टिबद्दल कसलेही नवीन ज्ञान मिळत नाही, विश्वाच्या कामकाजाबाबत काहीही नवीन साक्षात्कार होत नाहीत, आपल्या समजुतीच्या पातळीत तसूभरही वाढ होत नाही. उलट त्याने माणसामधली उत्सुकता मारली जाऊ शकते.

पण जर तू देव ही संकल्पना मान्य केलीस तर सगळे जिगसॉ कोड्यासारखे फिट बसते. हा पुरावा नाही का देव असण्याचा ?
- नाही. अंतर्गत संलग्नता हा पुरावा नाही. अंतर्गत संलग्नता ही एक कसोटी जरूर आहे, तुम्ही दोन परस्परविरोधी विश्वास एकाच वेळी ठेऊ शकत नाही. आपल्या सगळ्या विश्वासांना ही कसोटी पार पाडावी लागते. पण ती एकमेव कसोटी नाही. अंतर्गत संलग्नता पुराव्याला पर्याय नाही. ह्याचे आपण एक उदाहरण बघूया. कालचे राजू संजू आठवतायत का ?

हो, आठवतायत. राजू विरुद्ध खून केल्याचा कसलाही पुरावा नाही, आणि तो निर्दोष असल्याचा सुद्धा कसलाही पुरावा नाही.
- बरोबर. आता समज, पोलिसांनी अशी एक थिअरी मांडली, की "राजुने संजुचा चाकूने खून केला, चाकू कदापि सापडणार नाही अश्या ठिकाणी टाकून दिला." तर तू केवळ पोलिसांच्या थियरी वर विश्वास ठेऊन राजूला दोषी मानण्यास तयार आहेस का ? आता ही थियरी स्वसंलग्न (internally consistent) आहे. पण सुसंगत थियरी म्हणजे पुरावा आहे का ? नाही. प्रत्येक विश्वास स्वसंलग्न असायलाच हवा, पण त्यासोबत पुरावा पण हवा.

देव नसेल तर "काहीही नाही" मधुन काहीतरी कसे येऊ शकेल ?
- काहीही नसणे ही संकल्पना आपण फक्त कल्पू शकतो. ही संकल्पना तपासणे शक्य नसल्याने, "काही नाही" ही स्थिती शक्य आहे का हे सुद्धा आपण ठामपणे सांगू शकत नाही. त्यामुळे "काही नाही" मधुन काहीतरी येऊ शकते का नाही ह्याबद्दल आपण काहीही माहिती मिळवू शकत नाही, कारण काही नाही ही स्थिती शक्य आहे का हे आपल्याला माहीत नाही.

"काही नाही" अशी स्थिती अस्तित्वात असणारच ना खरं. जर आपण जगातली एक एक गोष्ट कमी करत गेलो तर कधीना काही नाही पर्यंत पोहोचू.
- पण गोष्ट कमी करू शकतो का आपण ? आपण केवळ एका पदार्थाचा दुसरा पदार्थ बनवू शकतो. त्यामुळे तू सुचवलेला प्रयोग पूर्णपणे काल्पनिक आहे, आणि त्यात करायची क्रिया (गोष्टी कमी करणे) शक्य आहे का नाही हेच आपल्याला माहीत नाही.

पण विश्वाला काहीतरी सुरुवात असणारच ना ? मग त्याआधी काहीही नसणार.
- विश्वाला सुरुवात आहे हे सुद्धा निराधार वक्तव्य आहे. विश्वास सुरुवात किंवा शेवट आहे हे आपण सिद्ध करू शकलो नाही आहोत. बिग बँग ज्या प्रक्रियेला म्हणतात तिचा आजचे आपल्याला माहीत असलेले जग तयार होण्यात वाटा होता इतकेच आपण सांगू शकतो. पण बिग बँग ही अस्तित्वाची सुरुवात आहे असे म्हणायला पुरावा नाही. बिग बँग म्हणजे आपले विश्व एका बिंदुमध्ये सामावलेले होते, आणि ते प्रसरण पावण्यास सुरू झाले ती प्रक्रिया. ह्यात "काहीही नाही" नाहीये. उलट "काहीतरी आहे".

आता इतक्या गुंतागुंती मध्ये आपण आत शिरलोच आहोत तर गुंतागुत आणखी वाढवण्यास हरकत नाही.
तर्कशास्त्रात जेव्हा एक तर्क त्या तार्किक निष्कर्षावर पुन्हा पुन्हा लावला जातो तेव्हा त्याला infinite regression म्हणतात.
खालील काही उदाहरणे आहेत -

१. कोणत्याही घटनेस काहीतरी कारण असते.आणि त्या कारणास कारण असते. आणि त्या कारणास. आणि त्या कारणास (...)

२. काहीही नाही मधुन काहीतरी (a) येऊ शकत नाही. त्यामुळे त्याआधी काहीतरी (b) असायला हवे. काहीही नाही मधुन काहीतरी (b) येऊ शकत नाही. त्यामुळे त्याआधी काहीतरी (c) असायला हवे. (...)

१३ व्या शतकातला तत्वज्ञ आणि कॅथोलिक धर्मगुरू थॉमस अक्वायनस इन्फिनिट रिग्रेशन अशक्य आहे असे मांडतो. ह्याचे कारण की तो इन्फिनिटी, अनंत अशक्य आहे असे मानतो. पण, अनंत सुद्धा काही नाही सारखेच आहे. आपण काही नाही, आणि अनंत असल्याचे निरीक्षण करू शकत नाही, आणि त्यामुळे ते आहे की नाही ह्यावर ठाम मत देऊ शकत नाही. त्यामुळे त्याचे गृहितक सिद्ध नाही होऊ शकत.
आणि, इन्फिनिट रिग्रेशन सोडवायला तो "पहिली तत्वं, पहीली कारणं, पहिले अस्तित्व" असणार असे मांडतो. पहिले कारण म्हणजे सर्व कारणांचे मूळ, त्यापुढे का, किंवा काय ह्या प्रश्नाचे उत्तर नाही.
पण, त्याही पुढे जाऊन, त्यानं पहिल्या तत्वास उद्देश, स्व ची जाणिव देऊन एक being बनवले, देव बनवले. हे पूर्णपणे काल्पनिक आहे. हे attributes (स्व जाणिव आणि उद्देश) पहिल्या तत्वाला लागू होतील असा विचार करण्याचे कोणतेही कारण नाही.
ह्या विचारातून येणारी अनेक अशी arguments आहेत. त्याला cosmological arguments म्हणतात.