शाश्वत विकास म्हणजे काय? -भाग ३.१

पहिल्या भागाचा दुवा: https://www.maayboli.com/node/75247
दुसऱ्या भागाचा दुवा: https://www.maayboli.com/node/75248

भाग ३: आपण काय करू शकतो? - नैसर्गिक संसाधनांचा वापर

डिस्क्लेमर - सध्याची परिस्थिती अत्यंत वेगळी आहे. या लेखात सुचवलेले सगळे उपाय आत्ता लागू पडतीलच असे नाही. सर्वांनी प्रथम आरोग्याची काळजी घ्या.

अमुक करा किंवा करू नका हे सांगणं सोपं असतं पण शेवटी प्रत्येकजण आपल्या सोयीनुसार वागतो. तेव्हा असे घाऊक सल्ले दिले तरी प्रत्येकाने तो आपल्याला लागू होतो का ते पाहावे. अजून एक डिस्क्लेमर असा की जर एखादी गोष्ट चुकीची आहे असे म्हटले आणि जर तुम्ही ती गोष्ट करत असाल तर I am not judging you. शाश्वत विकास हा एक प्रवास आहे. यातील यश हे आपण कालच्यापेक्षा आज काही बदललो का या निकषावर मोजावे. मी देखील एक प्रवासी आहे आणि आपला प्रवास बरोबरच सुरु आहे.
या लेखमालेचा उद्देश हाच आहे की जर अज्ञानातून किंवा चुकीच्या माहितीच्या आधारे आपण काही पर्यावरणाला घातक गोष्टी निवडत असू तर त्याची जाणीव व्हावी आणि अधिक चांगल्या प्रकारे ही निवड करता यावी. यासाठी holistic approach हवा. जर आपण तात्पुरता विचार केला तर चुकीच्या गोष्टींची निवड केली जाते. ही अशी काही उदाहरणं पण आपण पाहूया.
मी इथे व्यक्ती अथवा कुटुंब या पातळीवर करता येणारे बदल यावर भर देणार आहे. सरकार, समाज, खाजगी आस्थापने यांच्या धोरणांमध्ये बदल हवे आहेत पण ते आपण शेवटी पाहू कारण यातील बऱ्याच गोष्टी आपल्या हातात नाहीत. तेव्हा जे आपल्या हातात आहे ते प्रथम पाहूया.
या भागात आपण वस्तू आणि खाण्याच्या सवयी यावर भर देऊया. उर्जा आणि तिचा वापर याविषयी एका स्वतंत्र भागात लिहिण्याचा विचार आहे.

माणसाचा पृथीवरचा भार कमी करायचा असेल तर सर्वात उत्तम उपाय लोकसंख्या कमी करणे हा आहे. सुदैवाने जनजागृतीमुळे कुटुंब नियोजनाबद्दल लोकांना माहिती असली तरी या दृष्टिकोनातून लोकसंख्येचा विचार केला जात नाही. तो व्हायला हवा.
याविषयीचा एक चांगला लेख: https://www.sciencemag.org/news/2017/07/best-way-reduce-your-carbon-foot...

सुरुवातीला एक सोपा खेळ खेळू - कोणतीही एक समोर दिसणारी वस्तू घ्या आणि तिचे विश्लेषण करा - ती वस्तू कशाची बनली आहे, कुठे बनली आहे, तिला बनवण्यासाठी काय काय लागलं असेल, किती ऊर्जा लागली असेल, तिचं आयुष्य किती आणि जेव्हा ती वस्तू निरुपयोगी होईल तेव्हा तिचं काय होईल? याला टेक्निकल भाषेत life cycle assessment म्हणतात. उदाहरणार्थ माझ्या समोर केळं आहे - केळ्याचा भाग खाऊन त्याचे माझ्या शरीरात पचन होईल, साल हळूहळू मातीत मिसळून जाईल. एक शाम्पू चे पाकीट आहे - शाम्पू सांडपाण्याबरोबर नदीत जाईल. प्लास्टिकचे आवरण कचऱ्यात जाईल त्याच्या पुढे त्याचे काय होईल माहिती नाही. केळं आणि शाम्पूचं पाकीट दोन्ही मी बाजारातून आणलं आहे. या दोन्ही गोष्टींसाठी ऊर्जा खर्च झाली आहे. दोन्ही गोष्टी जर कचऱ्यात जाणार असतील तर केळ्याची साल जैविक कचरा असली तरी तो वाहून नेण्यासाठी अजून ऊर्जा खर्च होणार आहे. जर प्रत्येकाने किमान दहा वस्तूंचे असे life cycle analysis केले तर ह्या खेळातून आपल्याला अनेक वस्तूंच्या कार्बन फूटप्रिंटची कल्पना येईल.

जर आपल्याला चांगल्या निवडी करायला शिकायचे असेल तर प्रत्येक गोष्टीची अशी चिकित्सा करून बघा.
आपल्याला लागणाऱ्या सर्व गोष्टी या तीन प्रकारांत मोडतात - १. जीवनावश्यक (needs) २. आवडीच्या (wants) ३. चैनीच्या (luxury). या साऱ्या गोष्टींसाठी काही सोपे नियम आहेत जे आपल्यापैकी बहुतेकांना माहिती आहेतच. मी ते इथे जरा विस्ताराने उदाहरणासहित लिहायचा प्रयत्न करणार आहे.
१. Refuse - घेऊ नका. लॅपटॉप, कपडे, स्वयंपाकघरातील उपकरणे, इतर सामान. गरज नसेल तर घेऊ नका. जर आपल्याकडे तेच काम करणारी दुसरी वस्तू असेल तर मग मुळीच नाही. दुसरी पर्स, तिसरी चप्पल, पंधरावा ड्रेस, विसावे कानातले, छान दिसणारा कप. यात तुम्हाला परवडते का हा प्रश्न नाही. आपल्या आवडी आणि चैनीपायी आपण पर्यावरणाचे नुकसान करतो आहोत. आपल्या खरेदीच्या यादीत जर फक्त आवश्यक गोष्टी असतील तर आपला बराचसा फूटप्रिंट कमी होईल.

२. Reduce - जर एखादी वस्तू हवीच असेल तर तिचा वापर किती यावरून आपल्याला आवश्यक तेवढीच घेता येईल का हे बघता येईल. म्हणजे तीनवर एक फुकट असेल तर एकाच्या ऐवजी तीन वस्तू घेतल्या जातात. शिवाय घेताना स्वस्त use and throw गोष्ट घेण्यापेक्षा थोडी महाग मात्र अधिक टिकणारी वस्तू घ्या. Fast fashion म्हणजे Forever21 किंवा आपल्याकडचे फॅशन स्ट्रीट वरचे कपडे, चपला इत्यादी गोष्टींमुळे खूप प्रदूषण होते. यात अनेक नष्ट न होणारे अविघटनशील microfibers वापरलेले असतात. आपण दरवेळेस कपडे धुतो तेव्हा ते पाण्यात मिसळतात. असे पाणी कर्करोगासारख्या आजारांना निमंत्रण असते. आईचे दूध हे पौष्टिक मानतो पण काही ठिकाणी आईच्या दुधात देखील microplastics आढळून आली आहेत.
Fast fashion ची किंमत काय यावरचा एक लेख: https://edition.cnn.com/2020/05/03/business/cheap-clothing-fast-fashion-...
खरेदी करताना अजून काय निकषांचा विचार केला पाहिजे हे आपण नंतर सविस्तर बघूया.

३. Reuse - जर मला एखादी गोष्ट हवीच आहे. मग मला ती वापरलेली घेता येईल का? Garage sales, thrift stores, भारतात असाल तर नातेवाईक, मित्र मैत्रिणी, OLX आणि तत्सम apps इथे बघता येईल. तुम्ही काही काळ मागू शकता का, भाड्याने घेऊ शकता का? अमेरिकेत बहुतेक public libraries मध्ये अनेक गोष्टी भाड्याने मिळू शकतात.

४. Repurpose - हे आपण बहुतेक वेळा नकळत करतोच. पास्ता सॉसची बाटली मसाला भरायला, नको असलेल्या टी शर्टचे पुसायचे फडके इत्यादी. फर्निचर देखील बहूउपयोगी होऊ शकते.

५. Rot - जेव्हा एखादी गोष्ट नैसर्गिकरित्या नष्ट होणारी असते त्या गोष्टीला चांगल्या प्रकारे आणि योग्य जागी नष्ट करणे आवश्यक आहे. उदाहरणार्थ भाजीपाल्याचा कचरा जर ढीग करून anaerobic पद्धतीने कुजवला तर त्यातून घातक मिथेन वायू तयार होतो - यातून dumping site ला आग लागणे अशा घटना घडतात. मात्र हाच कचरा जर एखाद्या bioreactor मध्ये किंवा composting bin कुजवला तर त्यातून उपयोगी बायोगॅस किंवा खत तयार होते.

६. Recycle - जेव्हा वरील चारही पर्याय शक्य नसतात तेव्हा वापरायचा पर्याय म्हणजे रिसायकलिंग. मात्र दुर्दैवने हा पर्याय अधिक प्रसिद्ध आहे. Recycling should always be our last resort. कारण या प्रक्रियेला भरपूर ऊर्जा लागते आणि फार कमी वस्तू यशस्वीपणे रिसायकल करता येतात.

जीवनावश्यक खरेदी करताना

या भागात आपण प्रामुख्याने एक ग्राहक म्हणून आपण काय करू शकतो या विषयी चर्चा करू. जरी पहिला नियम refuse म्हणजे नकार द्या असा असला तरी आपल्याला दैनंदिन जीवनात अनेक गोष्टी विकत घ्याव्या लागतात. त्या खरेदी करताना आपण काही साधे सोपे प्रश्न विचारू शकतो का? तर हो. आपण जर खालील प्रश्न विचारले तर कोणतीही वस्तू घेताना आपण त्यातल्या त्यात कमी हानिकारक पर्याय निवडू शकू.

१. वस्तू पुनः पुन्हा वापरता येते का? - उदाहरणार्थ single use plastic bags च्या ऐवजी कापडी पिशव्या, प्लास्टिक straws ऐवजी स्टीलचे straws, earbuds ऐवजी कान कोरणं, बाटलीबंद पाण्या ऐवजी स्वतःची बाटली सोबत बाळगणं, प्लास्टिकचे cutlery वि. स्टील cutlery, पेपर नॅपकिन्स वि. रुमाल. आपण विचार करायला लागलो की आपल्याला या यादीत भरपूर भर घालता येईल. कधी कधी टिकावू वस्तू अधिक महाग असल्याने ती न घेता स्वस्त पर्याय घ्यावा असे वाटू शकते. मात्र दीर्घकालीन विचार केला तर चांगल्या गुणवत्तेची वस्तू अधिक चांगला परतावा देते. विशेषतः कपड्यांच्या बाबतीत फास्ट फॅशन नेहमी स्वस्त असते पण टिकावू नसते. त्या ऐवजी एखादा सुती कॉटनचा किंवा लिननचा (नैसर्गिक धाग्यापासून बनवलेला) शर्ट महाग असेल पण जास्ती टिकेल. There are many reasons why you should buy local sustainable clothes.

Related video: https://www.youtube.com/watch?v=sD0ADO1QnW0

२. वस्तू कुठून आली आहे? - विशेषतः शेतमालाच्या बाबतीत हा प्रश्न महत्वाचा आहे. जितक्या लांबून वस्तू येते तितका जास्ती कार्बन फूटप्रिंट. चहा, कॉफी, मसाले इत्यादी गोष्टी वगळता आपला आहार जास्तीत जास्त प्रादेशिक आणि ऋतू अनुसार असला पाहिजे. यासाठी अनेक पर्याय उपलब्ध असतात. परदेशात सध्या Olio, too good to go, plant jammer अशी बरीच apps आपल्याला अन्न वाया न जाण्याचे पर्याय उपलब्ध करून देतात. मी यातलं कोणतंही app अजून वापरलं नाहीये त्यामुळे मला या विषयी फार अनुभव नाही.

आहाराच्या सवयी बदलणं सगळ्यात कठीण गोष्ट आहे. पण आपल्याला ऑल ऑर नन असा विचार करायचा नाहीये. छोट्या छोट्या कृतीतून सुरुवात करता येईल. उदा. मी रोज दही खाते त्या ऐवजी एका दिवसाआड खाईन, आठवड्यातून तीनदा मांसाहार करत असेन तर दोनदा करेन.बीफच्या ऐवजी चिकन खाईन. Meat substitutes खाऊन बघेन. एखादवेळी चीज घेणार नाही. पदार्थ तळायला तुपाऐवजी तेल वापरेन. हळूहळू का होईना या सवयी आपल्याला लागल्या तर आपण यशस्वी झालो! यात एक गोष्ट ही माझे स्वतःचे मत म्हणून मांडावीशी वाटते - व्हीगन होणे सोपे नाही पण व्हीगन होताना आपण जे पर्याय वापरू इच्छितो ते एकदा तपासून बघायला हवे. आपल्या घराशेजारच्या cage-free कोंबडीची अंडी की हजारो मैल प्रवास करून आलेला ऑलिव्ह ऑइल किंवा कोकोनट मिल्कचा कॅन या पैकी निवड करायची असेल तर कदाचित कोंबडीची अंडी अधिक चांगली ठरतील. अर्थात हे नेहमी लक्षात ठेवा की वनस्पतीजन्य पदार्थ हे सर्वात चांगले.
बरेचदा वस्तूंच्या sell by/best by dates ह्या overrated असतात. आपले अंदाज वापरून वस्तू खाण्यायोग्य आहे की नाही ते ठरवा.
इतर वस्तूंच्या बाबतीत देखील हेच धोरण ठेवता येईल. दर दोन वर्षांनी मोबाईल बदलण्याची गरज आहे का? काही गोष्टी विशेषतः electronic gadgets seocnd hand/refurbished घेता येतील का? कारण या वस्तूंच्या निर्मितीसाठी प्रचंड ऊर्जा आणि संसाधने खर्च होतात.

Related video: https://www.youtube.com/watch?v=xkG4jSbfReQ

३. वारंवार लागणारी कोणती वस्तू घ्यावी? - जसे कपड्यांच्या बाबतीत म्हणले तसेच अनेक बाबतीत पर्यावरणस्नेही पर्याय घेता येऊ शकतात. विशेषतः ज्या गोष्टी सतत लागतात. टूथब्रश, टूथपेस्ट, साबण, शांपू, मेकअपचे सामान, कपडे आणि भांडी धुण्याची पावडर किंवा लिक्विड सोप, फरशी पुसण्यासाठी वापरले जाणारे जंतूनाशकं - या साऱ्यांमध्ये असणारी रसायने पाण्याचे प्रदूषण करतात. आत्ताच्या परिस्थितीत कदाचित यातील काही गोष्टी unavoidable आहेत उदा. साबण. पण याचा भविष्यात विचार करता येईल.

४. वस्तूबरोबर काय येतेय? - आजकाल दुधी भोपळासुद्धा प्लास्टिक च्या आवरणात मिळतो. Zero waste packaging or zero waste shopping हे आपलं अंतिम ध्येय करा. भारतात असाल तर चांगल्या दर्जाचा सुटा माल प्लास्टिकच्या पिशवी शिवाय घ्यायचा प्रयत्न करा. घाणीचे तेल घरच्या डब्यात मिळते का याचा शोध घ्या. परदेशात असाल तर एखादे zero waste store किंवा co-op store किंवा whole foods सारख्या सुटा माल विकणाऱ्या दुकानांमधून खरेदी करता येईल का? जर पिझ्झा किंवा इतर पदार्थ बाहेरून मागवत असाल तर त्या बरोबर येणाऱ्या अनावश्यक packaging ला टाळण्याचा प्रयत्न करा. मी घरच्या डब्यातून भेळ, पाणीपुरी, डोसा या साऱ्या गोष्टी शक्य तेव्हा आणल्या आहेत. जर online shopping करणं अत्यावश्यक असेल तर त्यातल्या त्यात वस्तू एकत्र येतील असे बघा. शक्यतो आलेले packaging material sort करून व्यवस्थित recycle होतोय ना हे बघा. गरज नसेल तेव्हा अनावश्यक आवरणे टाळा. जर तुमचा स्वतःचा व्यवसाय असेल तर वस्तू कमीत कमी आणि प्लास्टिक विरहित packaging सकट कशी देता येईल याचा विचार करा.

आपल्याला सगळं जमायलाच पाहिजे असा अट्टहास नको पण शक्य तेवढे नक्की करायचा प्रयत्न करा. आपल्या प्रत्येक चांगल्या बदलाने फरक पडतो हे लक्षात ठेवा.

सर्व प्रकारच्या eco-friendly hacks साठी ही दोन छान युट्युब चॅनेल्स नक्की पहा.

Sustainably vegan (UK-based): https://www.youtube.com/channel/UCkq2gEWE-i647M71bh7zDxA

Plastic roti (India-based): https://www.youtube.com/channel/UCeJRs2NG2J1EoZn9jDJZJNw