फुलपाखरांचे मराठमोळे नामकरण

फुलपाखरांचे मराठमोळे नामकरण

कुठलेही विज्ञान मातृभाषेतून शिकविले तर ते शिकायला आनंद मिळतो आणि ते शिकायला सोपे जाते. मग आपल्या आजूबाजूला विहरणार्‍या बागडणार्‍या पक्षी – फुलपाखरांना मातृभाषेत नावे नकोत का?

महाराष्ट्र पक्षिमित्र संघटना व बॉम्बे नॅचरल हिस्ट्री सोसायटी च्या पुढाकाराने मी २०१६ मध्ये महाराष्ट्रात आढळणार्‍या ५७७ पक्ष्यांच्या नावांचे प्रमाणीकरण केले. त्यावेळेस महाराष्ट्रात आढळणार्‍या पक्ष्यांना अनेक मराठी नावे उपलब्ध होती. त्यामुळे पक्षिमित्रांचा गोंधळ उडू नये म्हणून नावांचे प्रमाणीकरण करण्याचे ठरले होते. पहिली यादी पुणे येथील पक्षिमित्र संमेलनात जानेवारी २०१५ प्रसारित करण्यात आली होती. त्यासाठी काही नियम घालून काम करण्यात आले आणि महाराष्ट्रात आढळणार्‍या ५७७ प्रजातीच्या पक्ष्यांना प्रमाण नावे सुचविण्यात आली होती. त्यावर प्रतिक्रिया मागवून अंतिम यादी दुसर्‍या वर्षी सावंतवाडी येथील संमेलनात जानेवारी २०१६ मध्ये प्रकाशित करण्यात आली.

ह्या कार्याला मिळालेला प्रतिसाद बघून २०१८ मध्ये डॉ. विलास बर्डेकर (अध्यक्ष, महाराष्ट्र राज्य जैवविविधता मंडळ) सरांच्या डोक्यात महाराष्ट्रात आढळणार्‍या फुलपाखरांना सुद्धा मराठीत नावे असायला हवीत अशी कल्पना आली. सरांनी स्वतः पुढाकार घेऊन मी, डॉ. जयंत वडतकर, दिवाकर ठोंबरे व हेमंत ओगले अशी चार जणांची समिती नेमली. त्यानंतर निमंत्रित सदस्य म्हणून श्री अभय उजागरे ह्यांचा समितीत समावेश करण्यात आला.

विशेष म्हणजे केरळ राज्यात आढळणार्‍य फुलपाखरांना मल्याळी भाषेत नावे आधीच उपलब्ध आहेत. प्रा. संजीव नलावडे लिखित “महाराष्ट्राची प्राणिसृष्टी” ह्या पुस्तकात तसेच मी लिहीलेल्या “महाराष्ट्रातील फुलपाखरे” ह्या पुस्तकात जवळपास ८० प्रजातीच्या फुलपाखरांची मराठी नावे दिलेली आहेत.

सुरुवातीच्या सभांमध्ये महाराष्ट्रात आढळणार्‍या फुलपाखरांची यादी तयार करण्यात आली तसेच नावे कशी असावीत ह्याची एक नियमावली तयार करण्यात आली. सोबतच फुलपाखरांच्या सहा कुळांचे सुद्धा नामकरण करण्याचे ठरले. नियमांमध्ये नावे कशी नकोत हा सुद्धा महत्त्वाचा मुद्दा होता. उदाहरण द्यायचे म्हणजे फुलपाखरांना इतर प्राण्यांची दिली जाऊ नये. जसे ‘स्ट्राइप्ड टायगर’ला पट्टेरी वाघ अथवा ‘कॉमन लेपर्ड’ला बिबळ्या! अन्यथा ‘ब्लु टायगर’ला निळा वाघ आणि ‘प्लेन टायगर’ला बिनपट्ट्याचा वाघ म्हणायची वेळ आली असती! अर्थातच हा नियम म्हणजे नामकरणाचे काम कठीण आणि आणखी रोचक करणारा ठरला.

इतर काही नियम असे होते: नामकरण करताना फुलपाखराचा रंग, रूप, आकार, उडण्याची तर्‍हा, वेग, अधिवास, वर्तणूक, खाण्याच्या सवाई, खाद्य वनस्पती काही खास गुणवैशिष्ट्य ह्याचा विचार केल्या जाईल. फुलपाखरांच्या इंग्रजी तसेच शास्त्रीय नावावर आधारित नावे चालतील (पण ‘ती कशी नसावित’ मध्ये ते मोडायला नको). नावे सुटसुटीत, छोटी, ‘कॅची’, सहज लक्षात राहणारी, पटकन ओळखता येतील अशी असायला हवीत.
बरीच मेहनत घेऊन पहिली सूची तयार झाली तेव्हा काही फुलपाखरांना आमच्यापैकी कुणीही साजेसी नावं सुचवू शकले नव्हते. ही नावांची सूची सर्वांसाठी खुली करण्यात आली आणि त्यावर सूचना मागविण्यात आल्या. अनेकांनी सुंदर नावे ‘लॉजिकल’ सुचविली. काही जणांनी घरच्या सदस्यांची तसेच स्वतःच्या मित्र-मैत्रिणींच्या नावांची यादी पाठविली! अर्थात नियमात बसणारी नावेच स्वीकारण्यात आली.

काही फुलपाखरांची नावे कशी ठरली त्याची रंजक उदाहरणे देत आहे. रंगावरून सर्वात जास्त नावे ठरविली गेली. सर्व ‘ग्रास यलो’ प्रकारच्या फुलपाखरांना ‘पिलाती’ असे तर सुंदर पिवळे आणि लाल ठिपके असलेल्या ‘कॉमन जेझेबेल’ला हळदीकुंकू असे नाव ठरले. पंखांच्या खालील बाजूस चंदेरी रेषा असलेल्या ‘सिल्वरलाइन’ला रूपरेखा असे नामाभिधान ठरले. पंख बंद केल्यानंतर वाळलेल्या पानाची नक्कल करणार्‍या ‘ब्लु ओकलीफ’ला शुष्कपर्ण नाव लगेच ठरले. वेगात उडताना पंखांवरील निळ्या रंगाने मोहित करणार्‍या विशाल ‘ब्लु मोरमॉन’ला निलवंत नाव ठरले! निलवंत महाराष्ट्राचे राज्य फुलपाखरू आहे! काळ्या पांढर्‍या रंगाची छोटी निळी ‘पियरो’ फुलपाखरे ‘कवडा’ झाली.

(सुंदर पिवळे आणि लाल ठिपके असलेल्या ‘कॉमन जेझेबेल’ला हळदीकुंकू असे नाव ठरले)

‘स्विफ्ट’ प्रकारातील वेगात पण वेडेवाकडे उडणार्‍या फुलपाखरांना तडतडया हे नाव ठरविले गेले. बाणासारखे उडणार्‍या ‘डार्ट’ला शर तर फुलांवर हळुवारपणे भिरभिरणार्‍या ‘पॅंझी’ना भिरभिरी! तरंगल्या प्रमाणे उडणार्‍या ‘सेलर’ला तरंग!! शंकरपटातील बैलजोडीप्रमाणे सुसाट वेगाने उडणार्‍या ‘अलबॅट्रोस’च्या दोन प्रजातींना ढवळ्या आणि पवळया ही नावे ठरली!

पंख नेहेमी सपाट ठेऊन बसणार्‍या प्रतल तर लालबुंद डोळे लाभलेल्या ‘रेडआय’ला रक्तलोचन!
स्वतःच्या सौंदर्याने मोहित करणार्‍या पण गुणाने विषारी असलेल्या ‘रोझ’ ह्या फुलपाखरांना मदालसा हे साजेसे नाव ठरले.
खाद्य वनस्पतीवरून दिलेल्या नावांची काही उदाहरणे.

कृष्णकमळाच्या वेलीवर अंडी घळणार्‍या ‘टॉनी कॉस्टर’ चे नाव कृष्णकमलिनी ठरले. दुधी वनस्पतींपैकी रुईवर (मिल्कवीड) अंडी घालणार्‍या ‘टायगर’ प्रजातीच्या फुलपाखरांना रुईकर तर एरंडीच्या पानांवर अंडी घालणार्‍या ‘कॅस्टर’ फुलपाखरांना एरंडक असे नाव देण्यात आले. अशोकाच्या कोवळ्या पानांवर अंडी घालणार्‍या ‘टेल्ड जे’ला अशोकासक्त, लिंबूवर्गीय वनस्पतींवर अंडी घालणार्‍या ‘लाईम बटरफ्लाय’ला लिंबाळी, तर पेरुच्या झाडावर अंडी घालणार्‍या ‘ग्वावा ब्लु’ला निलामृद असे नाव देण्यात आले.

अनेक नावे सामान्य इंग्रजी नावांवरून भाषांतर घेण्यात आली. त्यामुळे सुद्धा आपल्याला ओळखण करायला सोपे जाते. उदा. ‘टॉनि राजा’ चे तपकिरी नरेश, ‘ब्लॅक राजा’चे कृष्ण नरेश, ‘कॉमन मॅप’चे नकाशक, ‘कॉमन टिंसेल’ चे तारका, ‘लाइनब्लु’चे निलरेखा, ‘मंकी पझल’चे वानरकुट, ‘पेंटेड कोर्टेसन’चे मेनका तर ‘मलबार ट्रीनिंफ’ चे तरुपरी! काही नावे तर इंग्रजी नावाच्या जवळचा मराठी शब्द पण चपखलपणे बसत असेल तर घेण्यात आले. जसे ‘यामफ्लाय’ ह्या सुंदर फुलपाखराला यामिनी!

आकारावरुन नाव ठरलेल्या फुलपाखरांमध्ये ‘क्वाकर’च्या पंखांच्या गोल आकारावरून ‘गोलू’ तसेच तलवारीप्रमाणे लांब शेपटी असलेल्या ‘स्पॉट स्वर्डटेल’ला तलवारपुच्छ!

काही नावे शास्त्रीय इंग्रजी नावांवरून सुद्धा घेण्यात आली. जसे ‘प्लेन्स क्युपीड’चे ‘चिलादेस पांडवा’ ह्या शास्त्रीय नावावरून पांडव! ‘लिफ ब्लु’चे ‘अम्ब्लिपोडीया अनिता’ ह्या शास्त्रीय नावावरून अनिता! ‘मलबार रॅवन’चे पॅपीलिओ द्रविडारम ह्या शास्त्रीय नावावरून द्रविड!
सवईवरुन देण्यात आलेल्या नावांमध्ये ‘ईविनिंग ब्राऊन’ ह्या सायंकाळी क्रियाशील असणार्‍या फुलपाखरांना ‘सांजपरी’ असे सुंदर नाव देण्यात आले. कुजक्या फळांवर ताव मारून झिंगणार्‍या ‘बॅरोनेट’ला झिंगोरी! नशेत असल्याप्रमाणे झोकांड्या खात उडणार्‍या ‘साईक’ला मनमौजी नाव दिले गेले.
फुलपाखरांच्या सहा कुळांचे सुद्धा त्यांच्या वैशिष्ट्यावरुन नामकरण करण्यात आले ते असे: पॅपिलीनिडीचे पुच्छ कुळ (मागील पंखाला असलेली शेपटी), पायरीडीचे पितश्वेत कुळ (पांढरी व पिवळी), निंफालीडीचे कुंचलपाद कुळ (पायाला असलेला कुंचला), लायसेनीडीचे निल कुळ (वरील बाजू निळी), हेस्परिडीचे चपळ कुळ (वेगात उडणारी) आणि रायोडिनिडीचे मुग्धपंखी कुळ (पंख अर्धवट उघडे ठेवण्याची सवय).

फुलपाखरांना मराठी नावे ठरविताना समिती सदस्यच नव्हे तर इतर फुलपाखरू अभ्यासकांनी सुद्धा मोलाची मदत केली. नवनवीन नावे सुचविली. विशेषतः आयझक कीहीमकर, डॉ. कृष्णमेघ कुंटे, डॉ. मिलिंद भाकरे, डॉ. अमोल पटवर्धन, झूलॉजिकल सर्वे ऑफ इंडिया, नॅशनल बटरफ्लाय क्लब, डॉ. दत्ताप्रसाद सावंत, गार्गी गीध आणि इतर अनेकांनी मदत केली. त्या सर्वांना मनःपूर्वक धन्यवाद!!

महाराष्ट्रात आढळणार्‍या २७७ प्रजातीच्या फुलपाखरांची “मराठमोळी नावे” आज सर्वांसाठी उपलब्ध आहेत.
पुणे येथे एका समारंभात महाराष्ट्र राज्य जैवविविधता मंडळाने ही नावे श्री विकास खरगे ह्यांच्या हस्ते (भा.वि.से., प्रधान सचिव, वन विभाग, महाराष्ट्र) पुस्तकरूपाने प्रकाशित केली असून संपूर्ण पुस्तक मोफत डाउनलोड करण्यासाठी वन विभागाच्या वेबसाईट वर तसेच इतरत्र उपलब्ध आहे. ह्या पुस्तकात सर्व फुलपाखरांची मराठी नावे, इंग्रजी नावे, शास्त्रीय नावे, रंगीत छायाचित्रे, तसेच पंख विस्तार व मोजक्या खाद्य वनस्पतींची यादी दिलेली आहे. आता आपण ती नावे प्रत्यक्षात उपयोगात आणावीत ही विनंती!!

("फुलपाखरांची मराठमोळी नावे” पुस्तक मोफत उपलब्ध आहे)

पुस्तक डाउनलोड करण्यासाठी साठी लिंक:
https://www.researchgate.net/publication/338035381_Names_of_Butterflies_...
पुस्तक महाराष्ट्र शासनाच्या वेबसाईटवर सुद्धा उपलब्ध आहे.