पुस्तक परिचय - ब्रह्मावर्त (नानासाहेब पेशवे चरित्रपट)

पुस्तक परिचय :काळातील एक आवर्त - ब्रह्मावर्त
लेखक - माधव साठे
प्रकाशन – कॉन्टिनेन्टल
शालेय अभ्यासक्रमात १८५७ च्या उठावाबद्दल थोडक्यात वाचलं होतं. त्यानंतर स्वातंत्र्यवीर सावरकर यांचे १८५७चे स्वातंत्रसमर हे पुस्तक वाचले आणि मनात खूणगाठ बांधली गेली की अयशस्वी ठरलेला असला तरी तो उठाव नव्हता तर स्वातंत्र्य मिळवण्यासाठी तळमळीने केलेला एक प्रयत्न होता.
यानंतरही काही पुस्तके याच विषयावर वाचण्यात आली. त्यांपैकी नुकतंच वाचलेलं हे ब्रह्मावर्त.(ऐतिहासिक कादंबरी)
ब्रिटिशांनी दुसर्‍या बाजीराव पेशव्यांना सालाना तनखा मंजूर करून महाराष्ट्रापासून दूर अशा ब्रह्मावर्त क्षेत्रीं ठेवलं. प्रस्तुत पुस्तक हे बाजीरावांचे दत्तक पुत्र नानासाहेब पेशवे यांच्या जीवनावर आधारित आहे. कर्जत जवळ वेणगाव म्हणून एक गाव आहे. तेथील गरीब परंतु रक्ताच्या नात्यातील दांपत्याच्या मुलास, धोंडोपंत यास, बाजीरावांनी दत्तक घेतले. या घटनेनंतर त्याचं आयुष्य आमूलाग्र बदलून गेलं. बाजीरावाच्या मृत्यूनंतर ब्रिटिशांनी वारसा हक्क व तनखा नाकारल्यामुळे नानासाहेब अस्वस्थ झाले. त्यांच्या न्याय्य हक्कांसाठी लंडनला आपला वकील पाठवणे, सामोपचाराने सरकारकडे आपली बाजू सतत मांडणे, अशा प्रयत्नांना यश काही आलं नाही. अर्थातच, भारतात ब्रिटिशांनी जे राजकारण आरंभले होते, त्यामध्ये एतद्देशीय संस्थानिकांना राजकीय फायदा न व्हावा, आर्थिक व लष्करी नाड्या आपल्याच हातात असाव्यात, हेच धोरण होतं. आपल्या ह्या परवशतेची नानासाहेबांना चीड येत असे. अनेक वर्षे ब्रिटिश अधिकाऱ्यांनी त्यांच्या मैत्रीची फळे चाखली असूनही राजकीय बाबतीत त्यांच्यावर अन्याय करणारेदेखील हे ब्रिटिशच होते. वरकरणी ब्रिटिशांना न दुखावता, अंतरंगात मात्र स्वातंत्र्य व हक्क मिळवण्यासाठी नानासाहेबांचे जे कसोशीचे प्रयत्न होते त्यांचं मोठं रोमांचकारी वर्णन पुस्तकात केलं आहे.
पेशव्यांना असलेल्या उपाधी, त्यांचं तत्कालीन राजकारणात स्थान, कौटुंबिक जीवन, दूरदृष्टी, तात्या टोपे यांची सक्रिय साथ अशा अनेक गोष्टी सांगितल्या आहेत. मला नव्याने समजलेली माहिती म्हणजे नानासाहेबांचे ब्रिटिश तरुणी सह असलेले मैत्रीपूर्ण संबंध. अर्थात ही अत्यंत खाजगी बाब असून तिचे संयत वर्णन केले आहे.
देशभरात या स्वातंत्र्यसमराकरिता गुप्त आवाहन करूनही तत्कालीन काही संस्थानिकांना याचं गांभीर्य समजलं नाही. मात्र शिपाई व जनतेला पोळ्यांची खूण पटली व या चळवळीला जनतेची मोठी साथ मिळाली. त्या सर्व घडामोडींचा वेगवान आढावा येथे नानासाहेबांचे दृष्टीने वाचायला मिळतो.तसंच झांशीची राणी लक्ष्मीबाई हिची कारकीर्द व पेशव्यांना केलेले सहकार्य वगैरे गोष्टी वाचायला मिळतात.
या लढ्याला अपयश येण्याची जी कारणं आहेत, त्यांपैकी एक - शिपाई संघटितपणे व शिस्तीने न लढल्याने पुढे जे अवांछनीय स्वरूप या लढ्याला आलं, त्याची मोठी खंत नानासाहेबांना वाटते. "पळपुट्या बाजीरावाचा मुलगा सुद्धा पळपुटा" असं लांछन नको, म्हणून ते या संकटाचा धैर्याने सामना करतात. तरीही "बचेंगे तो और भी लडेंगे" या सूत्रानुसार, ते सुरक्षिततेसाठी कुटुंबासह सीमोल्लंघन करतात. हा प्रसंग अतिशय ह्रदयद्रावक आहे.
नंतरच्या काळात पेशव्यांना ज्या हालअपेष्टा सोसाव्या लागल्या, ब्रिटिश सरकारची सत्ता उलथून टाकण्यासाठी त्यांची कशी तगमग होत असे, त्यांचा शेवट कसा झाला इ. गोष्टी पुस्तकात वाचणेच योग्य, तरीही ते रुखरुख लावणारे आहे.
लेखकाने संदर्भ ग्रंथ नमूद केले नसले तरी बऱ्याच गोष्टी पडताळून मगच लिहिलेल्या आहेत असं वाटतं. अतिरंजित पणा कोठेही नाही.
या पुस्तकामुळे १८५७ च्या लढ्याकडे पाहण्याची वेगळी दृष्टी मिळाली व त्या संदर्भात शेवटच्या पेशव्यांची मनोभूमिका समजायला मदत झाली.
..............................