शोध मराठीपणाचा - पुस्तक परिचय

शोध मराठीपणाचा : संपादन - अरुणा ढेरे,भूषण केळकर, दिनकर गांगल (ग्रंथाली )

या पुस्तकाचे नाव वाचल्यावर संपादक त्रयीमध्ये अरुणा ढेरे यांचे नाव पाहिले , त्यामुळे खरे तर हे पुस्तक वाचावेसे वाटले. १९६०च्या दशकात भारताबाहेर वास्तव्यासाठी गेलेल्या काही गुणिजनांचे अनुभव आणि भारतात राहणाऱ्या काही व्यावसायिक व सर्वसामान्यांची , साहित्यिकांची प्रातिनिधिक मते या दोन्हीचा वर्ण्य विषय एकच : मराठीपण.
स्वतः संपादकमंडळीनीदेखील आपले स्वतंत्र विचार याच संदर्भात व्यक्त केले आहेत. मराठीपणाच्या नेमक्या व्याख्येबाबत जी अनिश्चितता आहे, विशेषतः सद्यकाळात; त्याबद्द्ल त्यांचे साधारण एकमत झालेले आढळते. कारण मराठीपण म्हणजे केवळ मराठी बोलणं, पेहराव, सणवार इतकाच अर्थ नाही. ती तर प्रतीके आहेत. परंतु मराठीपणाच्या या शोधामध्ये गवसलेल्या काही मराठीपणाच्या खुणा, मराठी लोकांचे ओळखीचे गुणविशेष ह्यांचा गौरवपूर्ण उल्लेख या पुस्तकामध्ये ठायी ठायी आढळतो. काही लेखांमध्ये सह्याद्री च्या कुशीत विसावलेलं रांगडं मराठीपण, त्यामुळे स्वभावात आलेला फटकळपणा, तरीही मायाळू वृत्ती असे मराठी गुणविशेष दिसतात ;तर काहीजण मराठी माणसाचं नाट्यवेड, नाट्यसंगीताची जाण, राजकारणात रस असे कंगोरे स्पष्ट करतात. मराठमोळ्या अन्नसंस्कृतीबद्दल तर ही परदेशी मंडळी आवर्जून उल्लेख करतात. परदेशात उपलब्ध असलेल्या सामग्रीचा उपयोग करून भारतीय (मराठी) सणवार साजरे करताना कशी तारांबळ उडत होती त्याचे किस्से म्हटलं तर मजेदार आहेत, पण त्याचवेळी भावनिक करणारेही आहेत. एका अमेरिकन मराठी कुटुंबात दिवाळीच्या दिवशी कंदील लावणाऱ्या आईला मुलं त्यामागील हेतू विचारतात, तर दुसऱ्या एका घरात कामासाठी बाहेर पडताना हातावर दही (योगर्ट) घालणाऱ्या मराठी आईची चेष्टा करणारी मुलंही दिसतात. तरीही जेव्हा या मुलांच्या शाळेत या मराठी मातांना भारतीय संस्कृती बद्दल सांगायला बोलावलं जातं, तेव्हा हीच लेकरं अभिमानाने आईकडे पाहतात, ही बाब आईला आश्वासक वाटते.
मुलांना मराठीत बोलण्याची आवर्जून सवय लावताना घराबाहेर मात्र मुलांचं मराठीपण बाजूला सरून जातं ही खंत जवळपास सर्वच लेखांत व्यक्त झाली आहे. काही लेखकांनी यामधील सुवर्णमध्य काढलेला दिसतो.
एतद्देशीय असलेल्या लोकांना स्थलान्तरानंतर दीर्घकाळपर्यंत (कदाचित आजही) ‘मराठी’पण टिकवावेसे वाटले का? किंवा परदेशात स्थिर होताना जी अनेक पातळ्यांवरील आव्हाने होती,त्यांमध्ये मराठीपण टिकवणे,जोपासणे हीदेखील एक धडपड होती का? इ. अनेक दृष्टिकोनांतून लिहिले गेलेले हे लेख खरोखर खोलवर विचार करून लिहिल्याचे स्पष्टपणे दिसते. “आम्ही संपन्न देशात राहतो” याचा कुठेही बडेजाव जाणवत नाही. उलट ‘तिथेही’ मूळ शोधण्याचा प्रयत्न आपल्याही नकळत कसा व का केला गेला, पुढील पिढ्यांपर्यंत हा प्रयत्न पोहोचवताना कोणत्या वेगळ्या वाटा चोखाळाव्या लागल्या, याचं खूप मोकळेपणाने, प्रामाणिकपणे वर्णन केलेले आहे. वस्त्र-आभूषणे, खाद्यसंस्कृती ,भाषा, परंपरा, संस्कार असा प्रतीकांचा प्रवास जो सूक्ष्माकडे वळसा घेतो, त्याचे हे सारे साक्षीदार आहेत.
हे अनुभव वाचताना काही माहीत नसलेले तपशील कळले. उदाः १९६५ साली भारताबाहेर जाताना फक्त ८ डॉलर्स नेण्याची परवानगी असे. किंवा ABCD (AMERICAN BORN CONFUSED DESI) ही संज्ञा अनघा राईलकर यांच्या लेखात वाचायला मिळाली.
अमेरिकीकरणाच्या रेट्यापुढे मराठीकरणाचा जो प्रभाव आहे, त्याचे वर्णन करताना अमित भावे म्हणतात, ‘जणु नायगारापुढे महाराष्ट्रातील कडेकपारीतील झरे तसा !’
तर जर्मनीमधील यशोधन गोखले मात्र गणेशोत्सव परंपरेनुसार साजरा करताना दिसतात.शिवाय देशोदेशींच्या काही प्रथांचे भारतीय पद्धतीशी असलेले साम्यही शोधून काढताना दिसतात.
याखेरीज भारतात राहणार्‍या लोकांचेही लेख आहेत. त्यांमध्ये आधुनिकीकरण व बदलत्या जीवनशैलीमुळे मराठी कुटुंबपद्धती वर जो प्रभाव पडला आहे त्यावर मनोगत व्यक्त केले आहे. मात्र त्यांनाही
‘मराठी’पण धोक्यात आले आहे, असे वाटत नाहीये. उलट ते अधिक विस्तीर्ण , समृद्ध होत आहे, असे वाटतेय.
दोन दशकांपूर्वी परदेशस्थ झालेल्या ‘मराठी’ लोकांच्या जीवनात या पुस्तकामुळे डोकावयास मिळाले.त्यांचे ताणतणाव व मानसिकता समजायला मदत झाली. अनघा राईलकर यांच्याच शब्दांत हा पुस्तक परिचय आटोपता घेते =
“आपल्या ABCD मुलांना
अबकड चेहि ज्ञान द्या.
अमेरिकेतल्या मेल्टिंग पॉटवर
‘मराठी’पणाची ‘साय’ जपून ठेवा…”
ता.क. मायबोलीवरील धाग्यांमुळे हे लक्षात आलं आहे की बऱ्याच परदेसिया मा.बो.करांनीही अशी ‘साय’ नि ‘ सय’ मोठ्या निगुतीने जपलेली आहे; त्यांचे या निमित्ताने अभिनंदन !