जल............ नीर, तोय, उदक...........जीवन

पाणी हेच जीवन .... ही गोष्ट आपण शाळेत शिकलेली व पुढे आयुष्यात पदोपदी अनुभवलेली आहे. निसर्गाने प्रत्येक सजीवास जीवन जगण्यासाठी उचित प्रमाणात अन्न पाणी नेहमीच उपलब्ध ठेवलेले आहे. नैसर्गिक अन्न साखळीतील मानवी हस्तक्षेपाने आज आपल्याला पाणी टंचाई जाणवते.

पाणी वाचवा .. ह्याविषयी अनेक मते जाहीर व्यक्तव्यातून किंवा लिखित संदेशातून मांडून जनजागरण करायचे प्रयत्न चालू झाले. त्यात महत्वाचे व समान मुद्दे म्हणजे पाण्याचा वापर जपून करा - पाणी अडवा पाणी जिरवा - वृक्ष संवर्धन करा ... हेच दिसून येतात. सुजाण नागरिक निश्चितच पाणी फुकट घालवायचे ह्या उद्देशाने ते फुकट घालवत नाहीत तरी वापर करण्याच्या चुकीच्या पद्धतीमुळे ते काही प्रमाणात फुकट जातेच. हे झाले व्यक्तिगत पातळीवर, तर आता सामाजीक पातळीवरील प्रयत्न पहिले कि कित्येक संघटना दरवर्षी पावसाळ्यात वृक्षारोपणाचे कार्यक्रम हिरीरीने राबवताना दिसून येतात. काही जणांचे हे कार्य फोटोसेशनपुरताच मर्यादित राहत असले तरी बहुतांशी संस्था खरोखरच तळमळीने हे कार्य करत असतात. तरीही ह्या प्रयत्नांतील झाडांचे जगण्याचे प्रमाण अनेक कारणांमुळे फारच कमी असते.

पण म्हणून काय आपण परिस्थितीपुढे हार मानायची का ?
नक्कीच नाही ... काळ आणि वेगाचे भान राखून उचित दिशेने प्रयास केले कि मार्ग निघतोच. त्यापैकी एक उदाहरण म्हणजे - वारका वॉटर तंत्रज्ञान
.

.

इटालियन आर्किटेक असणारे अरतुरो विट्टोरी यांनी वारका वॉटर या संकल्पनेचा शोध लावला आहे. हवेतून पिण्याचे योग्य पाणी संकलित करण्याचे हे तंत्र आहे. चित्रात दर्शविल्याप्रमाणे वारका वॉटर टॉवर उभे करण्यात येतात. हे टॉवर पर्यावरण दृष्टय़ा टिकाऊ आणि जैविक विघटन होणारे आहे. वारका वॉटर ही एक उभी संरचना असते. त्याच्या आतल्या बाजूस विशिष्ट प्रकारचा कपडा लावण्यात आलेला असतो. जो हवेतून पिण्यायोग्य पाणी संकलित करतो. वारका वॉटर टॉवर उभं करणे अतिशय सोपे असून ते गावकरी स्वत: स्थानिक पातळीवर मिळणा-या साधनांपासून बनवू शकतात. विशेष म्हणजे त्याची निर्मिती आणि देखभाल करायला पैसे लागत नाहीत. या तंत्रांमुळे दररोज ५० ते १०० लिटर पिण्याचे पाणी संकलित होते, असा दावा करण्यात आला आहे

हे झाले पिण्याच्या पाण्यासाठी वापरू शकणारे तंत्रज्ञान, पण मग शेतीचे काय ? ह्यासाठी सुद्धा उपयोगात येते अतिशय कमी पाण्यावर चालणारी शेती पद्धती म्हणजेच हायड्रोपोनिक्स.
.

.
देशात अनेक ठिकाणी दुष्काळ आणि पूर, वादळांसारख्या नैसर्गिक आपत्तींमागे हवामानाची अनियमितता हे कारण असल्याने, ही संकटे रोखणे शक्य नसले, तरी त्याचा मुकाबला करणे मात्र शक्य असते. चाऱ्याविना पशुधन वाचवायचे कसे, हा प्रश्‍न सर्वत्र विचारला जात असताना काही शेतकरी मात्र नवीन वाट चोखाळत आहेत व आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या सहाय्याने त्यास पुरेपूर यशसुद्धा मिळत आहे. या प्रकारात दोन किलो धान्या पासून १५/२० किलो हिरवा चारा निर्मिती होते. जो एका जनावरास एका दिवसासाठी पुरेसा असतो. यात जमीन अत्यल्प आणि पाणीही कमी लागते. उन्हाळ्यात कमी पाणी,कमी जमीन असलेले जे शेतकरी आहेत त्यांना सुद्धा आता दुधाळ जनावरे जोपासणे सोपे होऊ शकते.

खरे तर चीन, जपानसारख्या देशांत 1970 पासून हे तंत्रज्ञान वापरात आहे. हायड्रोपोनिक चारायंत्र (हायड्रोपोनिक फॉडर मशिन) म्हणून परिचित असलेले हे परदेशी बनावटीचे महागडे यंत्र विकत घेणे आपल्या इथल्या शेतकऱ्यांना मात्र परवडणारे नाही. ते भारतीय बनावटीनुसार उपलब्ध झाल्यास फायदेशीर होऊ शकते, असा विचार करून गेल्या काही वर्षापासून अनेक कृषी संस्था वेगवेगळे प्रयोग करीत आहेत ज्याचे फलित म्हणजे ही हायड्रोपोनिक चारा पद्धत.

हायड्रोपोनिक्‍स चाऱ्याचे फायदे -
1. चारा टंचाई परिस्थितीत हिरवा चारा निर्मितीचा चांगला पर्याय.
2. कमी जागेत, कमी पाण्यात, कमी कालावधीत, स्वस्तात हिरवा पौष्टिक चारानिर्मिती.
3. जनावरांना 90 टक्के चारा पचतो.
4. पशुखाद्याचा खर्च 40 टक्के कमी.
5. जनावरांच्या रोगप्रतिकारक शक्तीत वाढ.
6. दुधाच्या फॅटमध्ये वाढ. किमान अर्धा लिटरने दुधात वाढ.
7. जनावरांची प्रजनन क्षमता सक्षम होते.
8. जनावरांच्या शरीरात प्रथिने, खनिजे, जीवनसत्त्वाच्या उपलब्धतेत वाढ.
9. जमिनीवर चारा उत्पादन घेण्याच्या तुलनेत 5 ते 10 टक्के पाण्याची आवश्‍यकता आहे.
10. प्रथिने, जीवनसत्त्वे, अँटीऑक्‍सिडंट्‌स, फॉलिक ऍसिड, ओमेगा-3, स्निग्ध पदार्थ हरितद्रव्य मोठ्या प्रमाणात असतात

ह्याच पद्धतीद्वारे अनेक भाज्या फळे ह्यांचे सुद्धा भरघोस उत्पादन व्यावसायिक पातळीवर घेतले जाते.

.

.

वरील दोन्ही गोष्टी बहुतांशी ग्रामीण परिस्थितीमध्ये वापरली जाऊ शकणारी असल्याने शहरी वातावरणात चुकीच्या सवयीने जे पाणी फुकट जाते त्याचे काय ? ... ह्याला सुद्धा विज्ञानाने उत्तर शोधलेले आहेच. गेली अनेक वर्षे प्रचलित असलेले नाव म्हणजे rain water harvesting.
.

.
ह्याचा अनेक शहरात वापर सुरु झालेला असला तरी म्हणावा तसा देशभरात अजून सर्वत्र प्रचार न झाल्याने समाजाचा मुलभूत घटक म्हणून हा प्रकल्प घरोघरी राबवला जात नाही असेच चित्र सध्या दिसते , अर्थात हे चित्र लवकरात लवकर बदलणे हेच आपल्या हिताचे असेल. हा उपक्रम फक्त पावसाळ्यापुरताच मर्यादित असल्याने अजून एका शोधाचा इथे उल्लेख करावासा वाटतो ज्याचा वापर केल्यास फुकट जाणारे पाणी नक्कीच वाचवू शकतो. ही गोष्ट म्हणजे अनेक जणांना पर्वणीच आहे कारण स्वत:च्या मनाला समजत असूनही काहीवेळा अनवधानाने आपल्या हातून घरातील नळ उघडा राहून पाणी फुकट जाते त्याला आता नक्कीच आळा असू शकतो. Kitchen & Washbasin Tap Water Saving Aerator/Filter ह्या अनुषंगाने शोधले तर कित्येक मॉडेल आपल्याला उपलब्ध होतील. उदाहरणार्थ -
.

.
स्प्रिंकलर /फॉगर सारखे अतिशय सोपे तंत्र वापरून फक्त ओलाव्यापुरता आवश्यक पाणी वापरून बाजूने ओघळून जाणारे नळाचे पाणी वाचवत इथे पाण्याची अनेक पटीत बचत केली जाणे शक्य आहे हे दिसून येतेय. ह्या सारखी अजून काही उदाहरणे आपल्यास माहिती असतील तर प्रतिसादांमधून जाणून घायला सर्वांनाच आवडतील आणि त्याचा नक्कीच सर्व वाचकांना लाभ होईल.

ह्या सर्व प्रकारात सध्याच्या घडीस झोपडपट्टी किंवा कारखान्यांची पाणी चोरी वगैरे माध्यमातून होत असणारी पाण्याची नासाडी तूर्तास वगळली आहे कारण वरील उदाहरणांसारखे विज्ञाननिष्ठ उपकरण किंवा तंत्रज्ञान सध्यातरी माझ्या माहितीत ह्या प्रकारास आळा घालू शकेल असे नाही. ह्यासाठी फक्त समाज प्रबोधन हाच मार्ग आजतरी डोळ्यासमोर दिसतोय, पुढील काळात नक्कीच काहीतरी मार्ग निघेल अशी अपेक्षा धरायला हरकत नाही.