पुस्तके मागच्या शतकातली - मर्मभेद - rmd

मर्म भेदणे म्हणजे एखाद्याच्या मर्मस्थानावर अचूक वार करून ते विदीर्ण करणे. अर्थात प्रत्येकाची मर्मस्थाने वेगळी असू शकतात. कोणाचे मर्म त्याची अत्यंत प्रिय व्यक्ती असू शकते, कोणाचे मर्म कुळाचे मोठेपण तर कोणाचे अजून काही. पण एखाद्याचा स्वतःबद्दलचा अभिमान हेच मर्मस्थान असेल तर? ते भेदल्यावर तो माणूस जिवंतपणीच मृत्यूयातना भोगेल. त्याचे मूल्य त्याच्या नजरेतही शून्य होईल. अशा माणसाला प्रत्यक्ष ठार करण्यापेक्षाही जास्त भयंकर काय असेल तर तो त्याचा मर्मभेद!

अशाच एका मर्मभेदाच्या प्रतिज्ञेपासून सुरू होणारी ही नवलकथा! हा मर्मभेद कोण, कोणाचा आणि का करतो हे या कथेच्या प्रवासात आपल्यापुढे हळुहळू अतिशय मनोरंजक पद्धतीने उलगडत जाते. या कथेच्या प्रमुख पात्रांव्यतिरिक्त यात महत्त्वाची कामगिरी बजावतात ते विविध ऐयार! हे ऐयार म्हणजे वेषांतर, रूपांतर यात अतिशय कुशल आणि स्वभावाने चलाख असे हेर आहेत. त्यांच्या ऐयारी बटव्यात अनेक करामती वस्तू आहेत ज्यांच्या सहाय्याने ते अनेक अवघड गोष्टी सहजगत्या पार पाडतात. त्याचबरोबर संमोहन, नृत्यादि कला, शस्त्रविद्या इत्यादी गोष्टींतही ते पारंगत आहेत. आपल्या मालकाशी पूर्ण इमान राखून असणारे हे हेर आपल्या धन्यासाठी जीव द्यायलाही मागेपुढे पाहात नाहीत. ही कथा अशा अनेक ऐयारांभोवती फिरते.

ही कथा घडते 'सूर्यप्रस्थ' राज्याची राजधानी 'अलकावती' या नगरीत. या राज्याचा सम्राट चंद्रकेतू अतिशय शूर पण भोगविलासी राजा आहे. त्याच्या अनेक सरदारांपैकी एक सरदार 'कृष्णान्त' हा शूर आहेच पण त्याबरोबरच तो अतिशय कपटी आणि महत्त्वाकांक्षी सुद्धा आहे. हे राज्य बळकावण्याची त्याची इच्छा आहे परंतु जनतेची निष्ठा अजूनही सम्राटांच्या बाजूने असल्याने हा धूर्त सरदार अतिशय सावधानतेने आपली खेळी खेळतो आहे. जिथे असा कपटी सरदार आहे तिथेच सम्राटांचे आणि साम्राज्याचे हित पाहाणारे काही स्वामिभक्त सरदारही आहेत. त्यातलेच एक प्रमुख नाव आहे सरदार 'रूंडकेतू'! हा सरदार असेपर्यंत कृष्णान्ताला सिंहासनाकडे साधी नजर वळवणेही शक्य नाही. तेव्हा या कपटाचरणाला सुरूवात होते ती सरदार रुंडकेतू आणि त्याच्या ऐयारांचा काटा काढण्यापासून. त्यानंतर सम्राटांना नानाविध विलासांत अडकवून ठेवून कृष्णान्त राज्याचा एक एक कारभार राजाच्या वतीने सांभाळायला लागतो. इतकेच काय, राजवैद्यांना भय घालून तो राजाला रूग्णाईत बनवतो. काही काळातच सम्राटांचे निधन होते. पण त्याच्या मार्गात अजून एक अडथळा असतो - राजपुत्राचा. राजपुत्राला काही झाले तर जनतेचा क्षोभ होणे ठरलेलेच! तेव्हा त्याबाबतीत कृष्णान्त एक वेगळीच चाल खेळतो. वयाने लहान असलेल्या राजपुत्रास धाकात ठेवून, त्याला युद्धकला इत्यादीपासून दूर ठेवून कृष्णान्त त्याला मनाने दुर्बल आणि कर्तृत्वशून्य बनवत राहतो. यासाठी अजून काही वर्षं प्रतिक्षा करण्याचीही त्याची तयारी असते. यथावकाश बावळट व्यक्तिमत्त्व असणार्‍या राजपुत्राला जनतेसमोर आणून आणि त्याला कुचकामी सिद्ध करून स्वतः सिंहासनावर बसण्याचा त्याचा मनसुबा असतो आणि त्यात तो पुष्कळसा यशस्वी होतो सुद्धा. परंतु इथे कथानकाला वेगळीच कलाटणी मिळते.

मनाने खचलेल्या राजपुत्राची जनतेसमोर फजिती घडवून जनतेचा कौल आपल्या बाजूने खेचत असतानाच एक रहस्यमय, सर्वांगावर कवच धारण केलेला एक योद्धा कृष्णान्ताला आव्हान देतो आणि सर्वांसमोर त्याच्या मर्मभेदाची प्रतिज्ञा करतो. कृष्णान्ताचे कपटी रूप जाणून असलेले आणि साम्राज्याचे हितचिंतक असलेले अजून काहीजण असतात जे मनोमन या योद्ध्याची साथ देण्यास तयार होतात. महाराजांच्या मृत्युनंतर सुमारे पंधरा वर्षांनंतर अचानक प्रकट होणारा हा योद्धा कोण असतो? त्याला खरेच साम्राज्याची चिंता असते की तो ही एखादा स्वार्थी, सत्तालोलुप माणूस असतो? सरदार रूंडकेतू खरंच मृत्यु पावलेले असतात का? साम्राज्याचे इतर हितचिंतक कोण असतात आणि ते इतकी वर्षं काहीच न करता स्वस्थ का बसलेले असतात? या आव्हानानंतर नेमके काय घडते? कृष्णान्ताचा मर्मभेद होतो का? निर्बल राजपुत्राचा घात करण्यात कृष्णान्ताला यश मिळते का? कथेची नायिका कोण आहे आणि तिचा या सगळ्याशी काय संबंध आहे? या आणि अशा अनेक प्रश्नांची उकल अतिशय उत्कृष्ट पद्धतीने या कादंबरीत होते.

शशी भागवतांची केवळ तीन पुस्तके प्रकाशित झाली - मर्मभेद, रत्नप्रतिमा आणि रक्तरेखा. त्यापुढचे पुस्तक लिहून पूर्ण होण्याआधीच या गुणी लेखकाचे अकाली निधन झाले. मर्मभेद ही भागवतांची पहिली कादंबरी. अवजड पण क्लिष्ट नसलेल्या सुंदर अलंकारिक भाषेत ही कादंबरी लिहीली आहे. या भाषेमुळे नाथमाधवांच्या वीरधवल सारख्या गाजलेल्या कादंबरीची हमखास आठवण होते. राजेरजवाडे, त्यांचे किल्ले/प्रासाद, कथेतील पात्रांमधे घडणारे प्रसंग हे सगळं इतक्या सुरेख शैलीत आणि बारक्यासारक्या तपशीलासहित लिहीले आहे की वाचताना एखादा चित्रपट पाहात असल्यासारखे सारे काही तंतोतंत डोळ्यांसमोर उभे राहते. तीच गोष्ट यातल्या प्रत्येक व्यक्तिची. प्रत्येक पात्राचे वर्णन इतके तपशीलवार केले आहे की ती व्यक्ती तिच्या रूपरंगासह, गुणदोषांसह जिवंत साकार होते. कथानक एका गतीने पण कुठेही कंटाळवाणे न होता अशी काही उत्कंठा वाढवत नेते की पुस्तक वाचायला सुरूवात केल्यावर ते पूर्ण करूनच खाली ठेवावे असे वाटावे.

अनेक रोमांचक घटनांची वळणे घेत, विविध ऐयारांच्या कसबाची मदत घेत कथानक संपन्न होते. ऐयारांच्या करामती तर केवळ वाखाणण्याजोग्या! या कथेत केवळ शूर लढवय्ये आणि ऐयारच नव्हे तर गूढ, अमानवी अस्तित्वेसुद्धा मोठ्या कौशल्याने गुंफली आहेत. इतकेच नव्हे तर यातले दुर्गही प्रमुख पात्रांसारखे समोर येतात. मूळ कथेसोबतच परचक्राचे, युद्धाचे, गूढ आणि प्रसंगी भयावह अशा अनेक उपकथानकांचे धागे या पटात उत्तमरित्या विणले आहेत. नवनवीन पात्रांचे कथानकात आगमन होताना आधीच्या पात्रांवरची, घटनांवरची आणि मुख्यत्वे वाचकावरची पकड अजिबात सुटू न देता कथा पुढे जात राहते हे लेखकाचे निर्विवाद यश आहे. वाचकाला एका वेगळ्याच दुनियेत घेऊन जाणारी पाच-सहाशे पानांची ही सफर अतिशय अद्भुतरम्य आहे हे निश्चित.