दंगलच्या निमित्ताने ..... जगा आणि जगू द्या !

सोशलसाईटवर मेसेज फिरतोय. थ्री ईडियट्समध्ये मुलांना त्यांच्या आवडीचे जे हवे ते करू द्या असे सांगणारा, आणि तारे जमीन पर मध्ये मुलांवर आपल्या अपेक्षा लादू नका, त्यांना आपल्या पद्धतीने फुलू द्या असे सांगणारा आमीर खान दंगलमध्ये मात्र आपले कुस्तीत मेडल जिंकायचे स्वप्न आपल्या मुलींवर त्यांच्या मनाविरुद्ध लादताना दाखवला आहे.

चित्रपट मी अजून पाहिला नाहीये. नक्की बघणार आहे. कदाचित चित्रपट बघताना हे जाणवणारही नाही. कारण त्या मुलींनी मेडल मिळवले आहे. शेवट गोड तर सारे गोड नाही का? अर्थात हा शेवट गोड आहे हे देखील आपणच ठरवले आहे ती गोष्ट वेगळी. पण जर तो शेवट तसा झाला नसता तर? जर त्या मुलींना पदक पटकावता आले नसते तर? थोडक्यासाठी हरणार्‍यांना ईतिहास लक्षात ठेवत नाही. त्या देखील विसरल्या गेल्या असत्या. त्यांची स्टोरी मोठ्या पडद्यावर आलीच नसती. आणि त्यांनी आयुष्यभर आपले बालपण गमावत जी किंमत मोजली तिची मोजदाद कधी झालीच नसती. कोणी नुकसानभरपाई देखील दिली नसती.

या देशात क्रिकेटचे एवढे वेड आहे की प्रत्येक गल्लीचा एक तेंडुलकर असतो. पण पुढे जाऊन प्रत्येक जण सचिन तेंडुलकरच काय, अजिंक्य रहाणे वा गेला बाजार अमोल मुझुमदार सुद्धा होऊ शकत नाही. हे पालकांना समजायला हवे. किती ताणायचे आणि कुठे थांबायचे हे समजायला हवे. कारण एकदा गेलेला काळ आणि आयुष्य परत येत नाही.

चित्रपट बघून प्रभावित झालेले मित्र म्हणाले की त्याकाळी हरयाणासारख्या राज्यात एका छोट्या गावात एक बाप आपल्या मुलींसाठी कसा उभा राहतो हे दाखवले आहे. तिथेच मग हा प्रश्नही मनात येतो की त्या मुली त्या बापाचे स्वप्न नाही तर आपले स्वत:चे स्वप्न पुरे करायला रिंगणात ऊतरल्या असत्या तर त्यावेळीही त्या बापाची नेमकी हीच भुमिका असती? अर्थात हे जर तर झाले आणि चित्रपट पाहिल्याशिवाय किंबहुना चित्रपट बघूनही एखाद्याच्या हेतूबद्दल शंका घ्यायचा मला काही एक अधिकार नाही.

पण ईथे मला एक प्रश्न पडलाय तो असा, की समजा एका मुलात अमुक तमुक टॅलेंट आहे. आता ते किती भारी आहे, (म्हणजे राज्यस्तरीय चमकण्याएवढे आहे की अगदी आंतरराष्ट्रीय लेव्हलला नाव कमवण्याएवढे आहे) हा वेगळा मुद्दा झाला. पण समजा ती त्याची आवड नसेल तर...

एखाद्याच्या आवडीला काहीच किंमत नाही का?
किंवा अख्खे बालपण मनाविरुद्ध काही करण्यात फुकट गेले तर त्यात काहीच नुकसान नाही का?
उद्या मेडल मिळाले तर वाहवा होते, चार कौतुकाचे शब्द कानावर येतात, पण त्यामुळे या सगळ्याची किंमत भरून निघते हे कोणी ठरवायचे? जगाने? की त्या व्यक्तीने स्वत:?
आणि ज्यांना मेडलच मिळाले नाही, अश्यांचे काय?
कोणी यातून नैराश्येच्या गर्तेत जात असेल त्यांची स्टोरीही कधी पुढे येत नसेल.

अर्थात हे या पर्टीक्युलर दंगल बद्दल लिहिलेले नाहीये. कारण तो चित्रपट अजून पाहिलेलाच नाही.
फक्त एवढेच म्हणायचेय की अमुकतमुक योग्य हे आपण नाही ठरवू शकत.
अगदी मुलांना स्वतःला त्या वयात आपल्या करीअरबद्दल सिरीअस होण्याची अक्कल नसते तर आपणच पालक म्हणून त्यांच्या हिताचा विचार करायला नको का असे स्पष्टीकरण देऊनही नाही.

एक माझेच उदाहरण देतो,

मला पाचवीपर्यंत बुद्धीबळ नावाचा खेळ असतो हे फक्त जनरल नॉलेज म्हणूनच माहीत होते. पुढे मे महिन्याच्या सुट्टीत शेजारच्या दोन काकांना खेळताना बघून हत्ती घोडे कसे चालतात हे समजले. स्वत:ची अक्कलहुशारी दाखवायला मनातल्या मनात चाली रचू लागलो. हळूहळू तोंडाने बोलू लागलो. ते पाहून त्यांनी मलाही गंमती जंमतीत खेळायला घेतले. पुढच्या काही दिवसांतच मी त्यांना हरवू लागलो. ते देखील अश्या पद्धतीने की ते यापुढे बुद्धीबळ हा खेळ माझ्याशी आयुष्यात कधीच जिंकू शकणार नाही हे त्यांनाही समजले. बघता बघता माझी ही किर्ती आजूबाजुच्या दोनचार बिल्डींगमध्ये पसरली आणि आसपासचे सो कॉलड ग्रॅंडमास्टर समजले जाणारे बुद्धीबळपटू कौतुकाने माझा खेळ बघायला येऊ लागले आणि मग माझ्याशी खेळून हरून जाऊ लागले. मे महिन्याची सुट्टी संपता संपता बुद्धीबळातील ‘ब’ सुद्धा ‘न’ येणारा मी शेजारच्या दोनचार बिल्डींगमधील नंबर वन बुद्धीबळपटू बनलो होतो. ते ही वयाच्या अवघ्या दहाव्या वर्षी !

पुढे शाळा सुरू झाली तसे मी बुद्धीबळ खेळायचेच सोडून दिले. कारण ती माझी आवडच नव्हती. सहा-आठ महिने काहीच नाही. त्यानंतर डिसेंबरदरम्यान शालेय स्पर्धांमध्ये जसे चमचागोटीत भाग घेतात तितक्याच उत्साहाने बुद्धीबळातही भाग घेतला आणि सेमीफायनलला सातवीच्या गतविजेत्या मुलाला हरवत पुढे फायनलही मारली. सातवीलाही मीच अंतिम विजेता बनलो. तसेच ‘आठवी ते दहावी’ गटाचा जो विजेता होता त्याच्याशी झालेल्या सामन्यातही मीच जिंकलो. थोडक्यात एक सहावीचा मुलगा ‘पाचवी ते दहावी’च्या सर्व ईयत्तांच्या सर्व तुकड्यांचा मिळून चॅम्पियन झाला होता. आणि गंमत म्हणजे मधल्या दोन वर्षांच्या काळात मी या स्पर्धा वगळता एकही बुद्धीबळाचा सामना ईतर कुठेही खेळलो नव्हतो. आठवीच्या सुरुवातीला मला शाळेतर्फे आंतरशालेय स्पर्धांना पाठवणार होते. पण तयारीसाठी मी त्यांच्या मे महिन्यातील प्रशिक्षण वर्गात हजेरी न लावता गावाला जाणे पसंद केले आणि पुढे आठवीला शाळाच बदलल्याने तो अनुभव राहिलाच.

नवीन शाळेत बुद्धीबळाची स्पर्धा उत्साहात खेळली जात नसल्याने मी देखील उत्साह दाखवला नाही. माझी बुद्धीबळाची करीअर तिथेच संपुष्टात येणार होती. पण कॉलेज झाले, जॉबला लागलो, आणि कंपनीच्या बुद्धीबळ स्पर्धेत केवळ मुलींवर शायनिंग मारायला म्हणून भाग घेतला. शाळेत खेळलेल्या बुद्धीबळाच्या चाली आठवून त्यावरची धूळ झटकत पहिली फेरी मौजमजा करतच जिंकलो आणि दुसर्‍या फेरीला सरदार पटेल कॉलेजचा चॅम्पियन म्हणून ओळखला जाणारा मुलगा समोर आला. पहिल्या फेरीला मी जसे अतरंगी पद्धतीने खेळत होतो ते त्याने पाहिले होते. त्यामुळे जेव्हा तो दुसर्‍या फेरीत माझ्याशी हरला त्यानंतर बसलेल्या धक्यातून तो आजवर बाहेर आला नाही असे ऐकून आहे.
..... पुढे ती स्पर्धाही जिंकून माझा कधीही न हरण्याचा विक्रम अबाधित ठेवण्यात मला यश आले.

पुढच्या वर्षी जॉब चेंज झाला आणि गेले दोनतीन वर्षे ज्या एमेनसीत कामाला आहे तिथे बुद्धीबळ नावाचा प्रकार फारसा प्रचलित नसल्याने मला माझे हे कौशल्य दाखवायची संधी मिळाली नाहीये.

मला एकूणच कल्पना नाही की जर मी माझे बुद्धीबळ कौशल्य जपले असते, त्यावर खूप मेहनत घेतली असती, तर असाच जिंकत जिंकत आज कोणत्या लेव्हलला पोहोचलो असतो. पण मला मुळातच तो खेळ जराही आवडायचा नाही. मला क्रिकेट खेळायला सांगा, अर्ध्या रात्री झोपेतून उठवून बोलवा, मी पचापच तोंडावर पाणी मारून डाव्या हातात बॅट पकडून तयार होईन. पण बुद्धीबळासारख्या (माझ्यामते) निरस खेळात नुसते एका जागी बसून डोके चालतेय म्हणून चालवत राहायचे आणि दर मिनिटभराने एखादा हात उचलून एखादा प्यादा ईकडून तिकडे हलवायचा आणि समोरच्याला शह देत, बघ मी तुझ्यापेक्षा किती हुशार याचे कौतुक मिरवायचे हा खेळ मला कधीच रुचला नाही. जर मी त्या खेळात पुढे जाऊन अगदी ग्रॅन्डमास्टर आनंद बनलो असतो तरीही आज चेहर्‍यावरील माशीही न हलणार्‍या प्रतिस्पर्ध्यांसमोर आणि तश्याच कंटाळवाण्या प्रेक्षकांपुढे बसून दर दुसर्‍या दिवशी हाच खेळ खेळत असतो ही कल्पना देखील मला एका शिक्षेसारखी वाटते.
हुश्श! थॅन्क गॉड, मी त्यावेळच्या निव्वळ यशाला भुललो नाही किंवा मला माझ्या मर्जीविरुद्ध एखादा गॉडफादर भेटला नाही, आणि त्याचमुळे आज मी माझ्या आवडीचे आयुष्य कसलीही खंत न बाळगता जगत आहे
थोडे उदाहरण लांबले...
क्षमस्व!
कारण उदाहरण खोटे आहे, पण मुद्दा समजला असेलच..
ईथे बुद्धीबळ या खेळाचा किंवा तो खेळायची आवड असणार्‍यांचा अपमान करायचा हेतू नाही. किंबहुना प्रत्यक्षात मला या खेळाची बरेपैकी आवड असून कधीही न जमल्याने आणि एकेक चाल करायला सातआठ मिनिटे लावत असल्याने कोणी खेळायलाही घेत नाही. त्यामुळे चांगले बुद्धीबळ खेळता येणार्‍यांचा सदैव हेवाच वाटत आला आहे. पण ते एक असो, धाग्याचा विषय तो नाही. ईतकेच म्हणायचे आहे,
जगा आणि जगू द्या..
चित्रपटाला मनोरंजनाचे माध्यमच राहू द्या..
त्यातून उगाच कसलाही संदेश घेण्याच्या फंदात पडू नका..
कारण जगण्याची सूत्रे माणसामाणसानुसार बदलतात.

- ऋन्मेष