भूले बिसरे चेहरे आणि अविस्मरणीय रफी...

अनेकदा असं घडतं कि आपल्याला एखादं गाणं खुप आवडत असतं पण ते पडद्यावर कुणी गायिलंय याचा पत्ता नसतो. त्याने आस्वादात फारसा फरकदेखिल पडत नाही. पण पडद्यावरचे चेहरे विस्मृतीत गेलेले असतात. गायकानेच ते गाणं अमर केलेलं असतं. रफीसाहेबांच्या गाण्यांच्या बाबतीत हे अनेकदा झालंय. भारतभूषण किंवा प्रदिपकुमार यांना रफीची "क्लासिक" म्हणता येतील अशी अनेक गाणी पडद्यावर गायला मिळाली. अभिनयाच्या बाबतीत या अभिनेत्यांची थट्टाच झाली. उलट रफीमुळे हे अभिनेते अमर झाले असे म्हणता येईल. त्याबाबतीत ही मंडळी भाग्यवानच म्हटली पाहिजेत. पण असे अनेक चेहरे आहेत जे जनसामान्यांच्या स्मृतीत राहीले नाहीत. त्यांनी वाईट अभिनय केला नव्हता. पण ते फार पुढे आले नाहीत. आज ३१ जुलै, रफीच्या पुण्यस्मरणाचा दिवस. या दिवशी अशाच काही गाण्यांबद्दल लिहावेसे वाटत आहे. अशी अप्रतिम गाणी आणि असे विसरले गेलेले अभिनेते असंख्य असतील त्यामुळे लेखाला जागेच्या आणि माझ्या आवडीनिवडीच्या मर्यादा आहेतच. पण आज रफीचे स्मरण करणे हाच एक उद्देश असल्याने हा लेखनप्रपंच.

बलदेव खोसा हे नाव कुणाला लगेच आठवणार नाही.कदाचित १९७४ सालचा "ठोकर" नावाचा चित्रपट देखिल लक्षात नसेल. पण त्यातील रफीचे बलदेव खोसा याने पडद्यावर गायिलेले "अपनी आखोंमें बसा कर कोई इकरार करुं" हे गाणे अजरामर झाले आहे. गाण्याचे शब्द ऐकले तर लक्षात येते कि प्रेयसीची आर्तपणे आळवणी करणारा प्रियकर तिच्याकडे कसलिही अपेक्षा न ठेवता तिच्यावर प्रेम करतो आहे, तिचे दु:ख स्वतः घेऊन तिला सर्व तर्‍हेचा आनंद देऊ इच्छित आहे. रफीच्या स्वरात डोकावलेली प्रियकराची आर्तता ही ते गाणं ऐकल्याशिवाय कळणार नाही. शेवटी "हाये मै किस तरहासे प्यार का इजहार करुं" असे तो शेवटी हताशपणे म्हणतो. कारण आपले प्रेम व्यक्त करायला त्याला शब्द पुरे पडत नाहीत. या गाण्याच्या बाबतीतला आणखि एक योगायोग म्हणजे या गाण्याचा संगीतकार श्यामजीघनश्यामजी याला देखिल हिन्दी चित्रपटात फारसे यश मिळु शकले नाही.

अभिनयाच्या बाबतीत ज्याच्याकडुन लोकांनी फारशी अपेक्षा ठेवली नव्हती असे काही अभिनेते होऊन गेले असे मला वाटते त्यात अनिल धवनचा नंबर लागेल. आज हे नाव विस्मृतीत गेले आहे. मात्र त्याने पडद्यावर गायिलेले "हवस" चित्रपटातील "तेरी गलियोंमें ना रख्खेंगे कदम आज के बाद" हे गाणे रफीचे क्लासिक म्हणुन मान्यता पावले. चित्रपटाबद्दल किंवा गाण्याच्या पार्श्वभूमीबद्दल काहीही माहित नसले तरी दुखावला गेलेला प्रियकर आता प्रेयसीशी संबंध तोडुन दूर निघुन जात आहे हे गाण्याच्या शब्दांवरुन तर कळतंच पण त्यासाठी रफीने जे आवाजाचं बेयरींग घेतलं आहे ते जबरदस्त वाटतं. प्रेयसी दुसर्‍याकडे गेली आहे हे कळल्यावर "गले हम गम को लगायेंगे सनम आजके बाद..." अशा ओळी रफीच्या आवाजात प्रियकराचे दु:ख जाणवुन देतात.

जगदीप हे नाव विस्मृतीत कधीही गेले नव्हते मात्र पुढे विनोदी अभिनेता म्हणुन प्रसिद्धीस आलेला या कलाकाराने नायक म्हणुनदेखिल काम केले आहे हे किती जणांना माहित असेल? १९६४ साली आलेल्या "पुनर्मिलन" चित्रपटात नायक असलेल्या जगदिपला रफीचे "पास बैठो तबियत बहल जायेगी मौत भी आ गयी हो तो टल जायेगी" हे नितांत सुंदर गाणे पडद्यावर गायला मिळाले. गाण्यात जगदीपला तर ओळखताच येत नाही. "धार काजल की तुम और तीखी करो माँग होठों की मीठी हसी से भरो जिंदगी झूमने पर मचल जायेगी" अशासारखे शब्द. त्यातुन अमितासारखी सौंदर्यवती समोर. बाकी प्रेमगीत गाताना रफीच्या स्वरातील मखमल अधिक बहरते हे नक्की.

काही चित्रपटांमध्ये काम केलेला आणि पुढे बुनियाद सारख्या दर्जेदार मालिकांमधुन प्रसिद्धीस आलेला अतिशय गुणी अभिनेता कंवलजीत याचा सुरुवातीचा चित्रपट "शंकरहुसेन" त्यातील खय्यामच्या संगीतामुळे गाजला. या चित्रपटातील एक एक गाणं म्हणजे रत्न आहे. त्याबद्दल स्वतंत्रपणे लिहावे लागेल. हा चित्रपट किती जणांना माहित असेल कोण जाणे. त्यात कंवलजीतने काम केले होते हे देखिल कदाचित विसरले गेले असेल. कंवलजीत त्या चित्रपटातील गाण्यांसाठी आज आठवणार नाही. पण त्याला मिळालेले "कहीं एक मासूम नाजुकसी लडकी" हे गाणे रफीच्या क्लासिक गाण्यामध्ये नक्की स्थान पटकावेल याची खात्री वाटते. रफीची गाणी निवडताना हे गाणं विसरता येत नाहीच. ज्याला रफीच्या आवाजातला मुलायमपणा अनुभवायचा असेल त्याने हे गाणं ऐकावं.

१९५८ साली आलेल्या "आखरी दांव" मधील मदनमोहनचे "तुझे क्या सुनाऊ मै दिलरुबा" हे गाणे कधी विसरता येईल? असं ऐकलंय कि सज्जाद हुसेनच्या "ये हवा ये रात ये चांदनी" वर बेतलेल्या या गाण्यावर तिखट सज्जद हुसेनने "आजकल हमारे गानें तो क्या उनकी परछाईयांभी चलने लगी है" असा शेरा मारला होता. या गाण्यातला नुतनने केलेला अवघडलेल्या, संकोचलेल्या प्रेयसीचा अप्रतिम अभिनय नेहेमीच लक्षात राहीला. प्रियकराच्या लाघवी, आर्जवी स्वरात रफीने गायिलेले गाणे तर रसिकांच्या हृदयात मानाचे स्थान पटकावुन बसले. मात्र ते पडद्यावर गाणारा शेखर मात्र विसरला गेला.

बासष्टच्या चीन युद्धावर चेतन आनंदने काढलेला "हकिकत" हा झपाटुन टाकणारा चित्रपट. भारताच्या ससेहोलपटीची पार्श्वभूमी असलेल्या या चित्रपटात अनेक दिग्गज अभिनेते होते. मात्र "मै ये सोचकर उसके दरसे उठा था" हे सीमेवरील सैनिकाच्या वैयक्तिक आयुष्यातले दु:ख अधोरेखित करणारे गाणे अभिनेता सुधीर याने पडद्यावर गायिले. रफीचे हे अजरामर गाणे म्हणुन आजदेखिल प्रसिद्ध आहे. मात्र ते पडद्यावर गाणारा सुधीर पुढे येऊ शकला नाही. हा गुणी अभिनेता शेवटी दुय्यम भूमिकांमध्ये दिसु लागला. रफीच्या अजरामर गाण्यांपैकि एक गाणे सुधीरने पडद्यावर गायले आहे हे किती जणांना ठावुक असेल? संथ लयीत सुरु झालेले हे गाणे "मगर उसने रोका, न उसने मनाया, न दामन ही पकडा, न मुझको बुलाया" असे हळुहळु वरच्या पट्टीत जाते. आणि "न आवाज ही दी, न वापस बुलाया" येथे ते सारे साठलेले दु:ख जणु बाहेर पडते. गाण्यातील उदासवाणं वातावरण रफीने आवाजाने आणखि गडद केलं आहे.

या यादीला अंत नाही. पण लेखाचा समारोप करताना त्यामानाने एक अलिकडचं उदाहरण द्यावंसं वाटतं. दिपक पराशर मिस्टर इंडिया म्हणुन निवडला गेला होता. मात्र चित्रपटांमध्ये फारशी चमक दाखवु शकला नाही. काही टिव्ही सिरियल्समध्ये आल्यावर पुढे हा अभिनेता दिसेनासा झाला. मात्र त्याच्यावर चित्रित झालेले उषाखन्नाच्या सेकंड इनिंगमधले "आप तो ऐसे ना थे" चित्रपटातील "तू इस तरहासे मेरी जिंदगी में शामिल है" गाणे आजही लोकांच्या तोंडी आहे. हे गाणे ऐकताना रफीच्या आवाजातला आनंदही अगदी जाणवतो.

विस्मृतीत गेलेले काही अभिनेते दर्जेदार अभिनय करणारेदेखिल होते पण त्यांचे नाव होऊ शकले नाही. काहीवेळा त्यांच्यासकट त्यांचे चित्रपट देखिल लोकांच्या स्मरणात राहिले नाहीत. मात्र गाणी ओठांवर रुळली. हा फक्त आणि फक्त रफीच्या आवाजाचा चमत्कार होता. आज रफी पैगंबरवासी होऊन जवळपास छत्तीस वर्षे उलटली आहेत. पण रफीच्या आवाजाचे माझे वेड मात्र तरुणच आहे. हिन्दी चित्रपटसंगीत आता नक्की कसं आहे हे देखिल मला सांगता येणार नाही इतका दुरान्वयानेदेखिल माझा त्याच्याशी संबंध उरलेला नाही. काहीवेळा काही सुरावटी आवडतात पण त्या तेवढ्यापुरताच. पुन्हा पुन्हा जुन्या जगातच रमायला आवडतं. मला काहींनी नवीन गाण्यांबद्दल माझे मत विचारले आणि मला ते गाणे माहित नाही म्हटल्यावर नाके मुरडली. "आऊटडेटेड" असे जरी ते लोक तोंडावर म्हणाले नाहीत तरी त्यांच्या चेहर्‍यावर माझ्यासाठी असलेला तो भाव स्पष्टपणे मला वाचता आला. आता त्याचं काही वाटत नाही. ज्यांना काळासोबत राहायचंय त्यांनी राहावं. इतर कुठेही पाहावं लागु नये इतकी रफीसाहेबांनी आमची कायमची सोय करुन ठेवली आहे.

अतुल ठाकुर