प्राचिन कथा आणि शोषणाचे स्पष्टीकरण

मुंबई विद्यापिठाच्या संस्कृत विभागाने अलिकडेच आयोजित केलेल्या दोन दिवसाच्या सेमिनारमध्ये कथा, त्यांच्या निरनिराळ्या आवृत्त्या, त्यात कालानुरुप होत गेलेले बदल (Transmission of stories: Versions and Variations) हा विषय होता. सुरुवातीपासुनच ज्या विद्वानांनी पेपर्स वाचले त्यांचा दृष्टीकोण लक्षात येऊ लागला होता. मात्र मला संस्कृत संशोधन परंपरेचा अनुभव नसल्याने मी ऐकत राहिलो. खुप काही ओळखीचे वाटत होते. सेमिनारचा समारोप करताना डांगे मॅडमचे भाषण झाले आणि त्यात समस्यापूर्ती झाली. आम्ही समाजशास्त्रात शिकलेल्या "स्ट्रक्चरल फंक्शनलिझम" चा उहापोह आपल्या भाषणात डांगे मॅडमनी केला. समाजशास्त्रातील हा एक अतिशय महत्त्वाचा सिद्धान्त. सुरुवातीपासुन शेवटपर्यंत कुठेनाकुठेतरी याचा उल्लेख होत गेलेला. डांगे मॅडमनी आपल्या भाषणात या सिद्धान्ताशी संबंधित विद्वानांचाही उल्लेख केला होता. त्यात मॅलिनोवस्कि, इमाईल डुरकाईम, हर्बर्ट स्पेन्सर, लेवी स्ट्राऊस हे सारे होते. समाजाला एखाद्या शरीराप्रमाणे मानुन त्यावर भाष्य करणारा हा सिद्धान्त म्हणतो कि शरीराचे अवयव ज्याप्रमाणे एकमेकांशी सुसंवाद साधुन वागत असतात त्याचप्रमाणे समाजातील निरनिराळ्या संस्था काम करतात आणि समाजात शिस्त आणि सुसंवाद राखण्यासाठी या संस्थांचा उदय, अस्त होतो. तद्वतच शरीरातील निरनिराळ्या संस्था, पचनसंस्था, रक्ताभिसरणसंस्था एकमेकांना पूरक अशी कार्ये करत असतात त्याचप्रमाणे समाजातील संस्थादेखिल एकमेकांशी पूरक असतात आणि त्यामुळे समाजात स्ठैर्य राहते. स्ट्रक्चरल फंक्शनलिझमचं हे अगदी ढोबळ स्पष्टीकरण आहे. मात्र त्यामुळे अनेक प्रश्न उभे राहिले.

समाजशास्त्रातील या अतिशय महत्वाच्या सिद्धान्तावर प्रचंड टिकाही झाली आहे. याचं महत्त्वाचं कारण म्हणजे काय आहे, काय असतं याचं उत्तर देऊन हा सिद्धान्त थांबतो. फार तर हे कशामुळे आहे येथपर्यंत याची धाव असते. समाजशास्त्राचे जे अभ्यासक समाजातील शोषण लक्षात घेऊन त्यावर भाष्य करु इच्छितात, त्यात बदल घडवु इच्छितात त्यांच्यासाठि हा सिद्धान्त मदत करीत नाही. त्यामुळे या सिद्धान्ताची भलावण करणार्‍यांवर आरोप असा केला जातो कि समाजातील शोषण करणार्‍या संस्था, समजुती, परंपरा "जैसे थे" ठेवण्यात ही माणसे हातभार लावतात. "स्टेटस को" राखणार्‍या या सिद्धान्तावर त्यामुळे समाजशास्त्रात टिका झाली तर नवल नाही. मात्र संस्कृत जगतात हा सिद्धान्त जर सर्रास वापरला जात असेल तर त्याचे धागेदोरे फार लांबवर जाऊ शकतात. मुळातच टेक्स्चुअल अ‍ॅनालिसिस करताना सामाजिक परिस्थितीवर भाष्य करणं अपेक्षित आहे का? हा प्रश्न मला पडला. तेथिल विद्वानांना हा प्रश्न विचारल्यावर मला तीन तर्‍हेची उत्तरे मिळाली. एक म्हणजे दोन्ही करता येतं, फक्त अ‍ॅनालिसिस किंवा भाष्य देखिल, कसंही हे पहिलं उत्तर. दुसरं उत्तर भाष्य करणं अपेक्षित आहे. आणि तिसरं उत्तर भाष्य करु शकता. या उत्तरांमुळे माझा गोंधळ वाढला. आणि डांगे बाईंच्या भाषणात या प्रश्नाचे उत्तर नव्हते. माझे असे मत झाले कि डांगे बाईंना कदाचित त्या काळाच्या सामाजिक परिस्थितीवर भाष्य करणे अपेक्षित नसावे. किंवा संस्कृत स्कॉलर्सच्या कक्षेत ते येत नसावं. मला मात्र याचं स्पष्ट उत्तर एकदा संस्कृत विद्वानांकडुन मिळवण्याची इच्छा आहे. कारण त्यामुळे पुढची वाट स्पष्ट होईल.

आणखि एक महत्त्वाचा मुद्दा म्हणजे, ज्यांचे मत प्राचिन भारतात तंत्रज्ञान, विज्ञान परिपूर्ण झाले होते असे आहे, तो भारताचा सुवर्णकाळ होता असे आहे किंवा आजच्यापेक्षा कितीतरी पुढारलेले असे पूर्वीचे जग होते असे आहे त्यांच्यासाठी "स्ट्रक्चरल फंक्शनलिझम" हा सर्वात सोयिस्कर सिद्धान्त आहे असे मला वाटते. या मुळे जे काही पूर्वी होते ते सारे समाजधारणेसाठी योग्यच होते. त्यात अन्याय्य अशी व्यवस्था नव्हतीच हे आपोआपच सिद्ध होते. दुसरे म्हणजे याही पुढे जाऊन त्याला विज्ञानाचे नियम लावुन काही जण अनेक चालिरितींना वैज्ञानिक आधार देखिल शोधतात. या सार्‍या बाबींमध्ये "पॉवर" ही समाजात कशी काम करत असते. शोषण हे कशा तर्‍हेने होत असते, एखाद्या गटाला नेस्तनाबुत कसे केले जाते, त्याला आपले विचार स्विकारायला भाग कसे पाडले जाते आणि ते ही इतक्या सूक्ष्मपणे कि जणु त्या गटाला आपले होणारे शोषण देखिल नैसर्गिकच वाटावे या सर्व गोष्टी विसरल्या जातात. यालाच ग्रामशीने "हेजेमनी" म्हटले आहे. मात्र मुळात संस्कृत संशोधनात हे सारे मांडणे अपेक्षित आहे काय याबद्दल मला फारशी माहिती नाही त्यामुळे यावर मला काहीही भाष्य करता येत नाही. सेमिनारमध्ये जे पेपर वाचले गेले त्यात डॉ. चिन्मयी देवधरांचा पेपर या दृष्टीने मला महत्त्वाचा वाटला. वेदातील इंद्र या देवतेच्या संदर्भात कालानुरुप घडत गेलेल्या बदलांना त्यांनी आढावा घेतला होता. युद्धाशी संबंधीत, अतिशय शूर असे वर्णन वेदात असलेल्या या देवतेबद्दल पुढे कामी, कुणीही तप केल्यावर आपली गादी जाईल म्हणुन घाबरणारा अशा तर्‍हेच्या कथा प्रसुत झाल्या. याबद्दल त्यांनी सामाजिक अंगाने मत मांडले होते.

समाजात आर्यांना स्थैर्य आले नव्हते. युद्धे सुरु होती. स्थानिक लोकांना पराभूत करावे लागत होते. भूमी संपादन करावी लागत होती. तोपर्यंत युद्धाचे प्रतिक अशा अतिशय शूर अशा इंद्राची आवश्यकता होती. पुढे शत्रु पराभुत झाला. जमिनी मिळाल्या. शेती सुरु झाली, स्थलांतरण थांबले. जिवनाला स्थैर्य आले. यानंतर युद्धाची फारशी अशी आवश्यकता उरली नाही. त्यामुळे युद्धसंबंधी असलेला महत्त्वाचा प्रमुख देव इंद्र मागे पडला. त्याचे महत्त्व पूर्वीसारखे उरले नाही. हा विचार मला मोलाचा वाटला. यादृष्टीने मला प्रा.शकुंतला गावडे यांचाही पेपर महत्त्वाचा वाटला. फेमिनिस्ट सकट निरनिराळ्या दृष्टीकोणातुन रामायणातील शूर्पणखेच्या कथेचा मागोवा घेताना त्यांनी प्राचिन भारतातील पुरुषसत्ताक पद्धती हा शब्द न वापरता बरेच काही त्या अंगाने सूचित केले. मात्र मर्यादा पुरुषोत्तम रामाने एखाद्या स्त्रीला मुळात कुरुप समजणं, तिला स्पष्टपणे नकार देऊन मोकळं होण्यापेक्षा आधी रघुकुलातील सूर्यवंशी, महाप्रतापि अशा दोघा भावांनी तिची थट्टा करुन त्याचा आनंद घेणं, त्यानंतर थट्टा अंगाशी आल्यावर तिचे नाक, कान कापुन तिला कुरुप करणं यावर शकुंतला गावडे यांनी सूचना केली असली तरी स्पष्ट भाष्य नव्हते. वाल्मिकी रामायण काय किंवा नंतर आलेल्या अध्यात्म रामायण किंवा भावार्थ रामायण काय, या सार्‍यांमध्ये मर्यादापुरुषोत्तम रामाने केलेली थट्टा सगळीकडे सारखिच आहे. शिक्षाही सारखिच आहे. फक्त पुढे त्यात नाक, कानासकट शूर्पणखेचे स्तनसुद्धा कापल्याच्या वाढीव शिक्षेचे उल्लेख आहेत. स्वच्छंदी स्त्री पाहिल्यास अवयव विच्छेदनाची शिक्षा द्यावी असा उल्लेख असलेली एखादी स्मृती तपासायला हवी असे वाटते कारण शिक्षेची पद्धत अगदी सगळीकडे सारखिच आहे. बाकी शूर्पणखेला जीवनदान मिळाले, ती फक्त नाक कानावर सुटली असा सूर लावणारे धन्यच म्हणायला हवेत. स्त्रीसाठी अवयव विच्छेदन करुन जगत राहण्याची शिक्षा कदाचित मृत्युपेक्षाही भयंकर असेल. 'ढोल गवाँर सूद्र पसु नारी। सकल ताड़ना के अधिकारी' म्हणणार्‍या तुलसीदासांकडुन या कथेच्या बाबतीत फार वेगळी अपेक्षा ठेवता येत नाही.

रामायणातील शबरीवर पेपर सादर करणार्‍या विद्वानांनी "पॉवर" विषय सूचित तर केला पण स्पष्ट भाष्य करण्याचे टाळले. त्यावरुन बहुधा संस्कृत संशोधन परंपरेमध्ये याची आवश्यकता किंवा अपेक्षा नसावी असे मला वाटले. वास्तविक मातंग समाजातील शबरीला क्षत्रिय कुळातील राम जवळ करतो ही घटना उल्लेखनीयच आहे. त्यातही या कथेला "पोल्युशन आणि प्युरीटी" चा ही पदर आहे कारण तिने आणलेली बोरे, आधी चाखुन पाहिली होती असा काही कथांमध्ये उल्लेख आहे. रामाला भगवंताचा अवतार मानले तर "देवासमोर कुठलेही भेदभाव नाहीत. देवाला सर्व सारखेच" ही भक्तीमार्गाची भूमिका समोर येते. मात्र जिला रामाने स्विकारले त्या शबरीला नंतर सर्व समाज स्विकारेल का या प्रश्नाचे नि:संदिग्ध उत्तर देता येत नाही. कारण देवासमोर सर्व सारखेच असले तरी व्यवहारात ही समानता येते काय हा प्रश्न तसाच शिल्लक राहतो. मात्र स्ट्रक्चरल फंक्शनालिझम समोर ठेवला तर बहुतेक पेपर्स त्याच अंगाने जाणारे होते असे माझे मत आहे. काही पेपर्स माहिती म्हणुन सुरेख होते मात्र सेमिनारच्या विषयाशी फटकुन होते असे म्हणावे लागेल. तर काही पेपर्समध्ये कथावाचनाची लांबण जास्त होती असे वाटले. या सर्व पेपर्समध्ये कथेच्या लेखकाची सामाजिक, राजकिय भूमिका ओळखुन त्या अंगाने त्याने कथेत केलेला बदल कुणी फारसा मांडला नाही हे मात्र जाणवले. प्राचीन लेखकांबद्दल कदाचित हे अवघड असेल पण अलिकडल्या लेखकांच्या बाबतीत हे करता आले असते असे माझे मत आहे. ययातीच्या कथेत तर हे फारच जाणवले. हा पेपर सादर करणार्‍या बाईंनी वि.स. खांडेकरांच्या ज्ञानपीठ विजेत्या "ययाती" कादंबरीचा आधार घेतला होता मात्र भाऊसाहेबांनी आपल्या कुठल्या राककिय आणि सामाजिक तत्त्वज्ञानावर या कादंबरीची उभारणी केली होती आणि त्यामुळे या कथेत त्यांनी कसे व का बदल केले याचा धांडोळा घेतला नाही. गुरुवर्य नरहर कुरुंदकरांनी यावर अतिशय मूलभूत व सविस्तर विवेचन आपल्या लेखात केले आहे.

आपल्या 'ययाती" या लेखात कुरुंदकरांनी भाऊसाहेब खांडेकरांचे मन हे समाजवादाने प्रभावित झालेल्या एका गांधीवाद्याचे मन आहे या कळीच्या मुद्द्यावर बोट ठेऊन ययातीबद्दल विवेचन केले आहे. ययाती ही कादंबरी खांडेकरांच्या जीवनाचे तत्त्वज्ञान सांगणारी कादंबरी आहे असे ते म्हणतात. त्याच कचाचे पात्र हे गांधीवादाने प्रभावित असलेले समाजवादी विचारसरणीचे आहे असे प्रतिपादन त्यांनी केले आहे. मला कथेवर घडणारे संस्करण आणि कालानुरुप निरनिराळ्या लेखकांनी कथेमध्ये केलेल्या बदलाचे कारण शोधण्याचा हा मार्ग अतिशय महत्त्वाचा वाटतो. हा मार्ग चोखाळण्याचा कुणी फारसा प्रयत्न केलेला दिसला नाही.

एका संस्कृत सेमिनारमुळे असे अनेक प्रश्न मनात उमटले ज्यांचा उहापोह वर केला आहे. मात्र हे प्रश्न एका संस्कृतचा अभ्यास करणार्‍या समाजशास्त्राच्या विद्यार्थ्याचे आहेत हे जर लक्षात घेतले तर संस्कृतच्या विद्वानांना माझ्या मांडणीतील त्रुटी जाणवतील आणि त्या ते दूर करु शकतील असा मला विश्वास वाटतो. कारण एक विद्यार्थी म्हणुन मनात आलेल्या गोष्टी मी जरी वर मांडल्या असल्या तरी संस्कृतचे प्राथमिक ज्ञानही मला नाही याची मला नम्र जाणीव आहे आणि त्यामुळे मी केलेल्या धारिष्ट्याबद्दल ही ऋषितुल्य मंडळी मला क्षमा करतील अशी आशा आहे. मला पडलेले प्रश्न हे प्रामाणिक आहेत त्यामुळे त्यांच्या उत्तराची अपेक्षा आहे. अशी उत्तरे मिळवतच माझा संस्कृतचा प्रवास सुरु राहणार आहे असे मला वाटते. लेख संपवताना माझी वर्गमैत्रिण कोमल हिने केलेल्या किर्तनाचा उल्लेख आवर्जुन करावासा वाटतो. अतिशय आखिव, रेखिव, नेटका, बंदिस्त आणि देखणा नाट्यप्रयोग पाहावा असा हा अनुभव होता. तिचा आवाज, तिने केलेला पेहराव, तिचे दिसणे, गाणे सारेच विलोभनीय. पेटीवर दुसरी मैत्रिण अदिती होती आणि तबल्याच्या साथीला आणि एक सहकारी. कार्यक्रम सुरेख रंगला. कसलाही फापटपसारा नसलेला हा किर्तनाचा कार्यक्रम मला एखाद्या अतिशय रेखिव नेटकेपणाने सादर केलेल्या पेपरप्रमाणे वाटला आणि काही पेपर्स हे किर्तन केल्याप्रमाणे पाल्हाळीक वाटले. या संपुर्ण सेमिनारसाठी संस्कृत विभागात निरनिराळे कार्यक्रम ठेवणार्‍या विभागप्रमुख डॉ. माधवी नरसाळे यांचे मला येथे खुप खुप आभार मानावेसे वाटतात. मोडी लिपिच्या तज्ञांपासुन ते शबरीवर बोलणार्‍या विद्वानांपर्यंत अनेकांना त्या विद्यार्थ्यांसमोर आणतात. माझ्यासारख्या सतत झोळी घेऊन हिंडणार्‍याला काय घेऊ आणि काय नको असं होऊन जातं.

अतुल ठाकुर