प्राचिन कथा आणि शोषणाचे स्पष्टीकरण

वा सोप्या शब्दात नेमकी ओळख करून दिलीत तुम्ही या परिसंवादाची/व्यासपीठाची. धन्यवाद.

शकुंतला गावडे यांचा निबंध मलाही आवडला.
मला असं वाटतं की एक तर भूतकाळातल्या साहित्याचा अभ्यास त्या काळाशी समरस होऊन केला जात असणार. त्यामुळे कळत नकळत त्या काळाबद्दल, व्यवहारांबद्दल पुन्हा कळतनकळतच किंचित सहानुभूती आणि काही ठिकाणी मूल्यप्रेमही निर्माण होत असणार. शिवाय कोणते बदल झाले हेच फक्त मांडायचं होतं; का, कसं याचं स्पष्टीकरण अपेक्षित नव्हतं असं काही प्रश्नोत्तरांवरून वाटलं. छद्दंतकथेतले बदल फार तपशीलवारपणाने नोंदले होते. पण असे असे बदल झाले हेच सांगितलं गेलं. आजच्या परिप्रेक्ष्यात (सोपा शब्द सुचवा बुवा.) हे बदल तपासणं हे उद्दिष्टच नव्हतं बहुधा.
आपला लेख आवडला.

>>>> समाजाला एखाद्या शरीराप्रमाणे मानुन त्यावर भाष्य करणारा हा सिद्धान्त म्हणतो कि शरीराचे अवयव ज्याप्रमाणे एकमेकांशी सुसंवाद साधुन वागत असतात <<<<<
पुरुषसुक्त अजुन वेगळे काय सांगते ?

निरनिराळ्या जुन्या पुराणातील कथांचा आधार घेऊन शोषित व शोषणकर्ते असे विभाजन केले जाते, ते एक गोष्ट विसरतात की या कथा कसलीही लपवाछपवी न करता, समर्थन वा विरोध न करता मांडलेल्या आहे, वाचकाने आपापल्या अकलेप्रमाणे बोध घ्यावा... घेतातही.

छान लिहीलंय. शेवटच्या परिच्छेदात तुम्ही मांडलेल्या शंका विचारप्रवर्तक आहेत. इथे उत्तरं मिळतील अशी आशा करतो.

निरनिराळ्या जुन्या पुराणातील कथांचा आधार घेऊन शोषित व शोषणकर्ते असे विभाजन केले जाते, ते एक गोष्ट विसरतात की या कथा कसलीही लपवाछपवी न करता, समर्थन वा विरोध न करता मांडलेल्या आहे, वाचकाने आपापल्या अकलेप्रमाणे बोध घ्यावा... घेतातही.
-*-*-
या सिद्धान्ताची भलावण करणार्‍यांवर आरोप असा केला जातो कि समाजातील शोषण करणार्‍या संस्था, समजुती, परंपरा "जैसे थे" ठेवण्यात ही माणसे हातभार लावतात. = माझे फेस्बुकवरील गटगकर मीत्र.
-*-*-
ज्यांचे मत प्राचिन भारतात तंत्रज्ञान, विज्ञान परिपूर्ण झाले होते असे आहे, तो भारताचा सुवर्णकाळ होता असे आहे किंवा आजच्यापेक्षा कितीतरी पुढारलेले असे पूर्वीचे जग होते असे आहे त्यांच्यासाठी "स्ट्रक्चरल फंक्शनलिझम" हा सर्वात सोयिस्कर सिद्धान्त आहे असे मला वाटते. या मुळे जे काही पूर्वी होते ते सारे समाजधारणेसाठी योग्यच होते. त्यात अन्याय्य अशी व्यवस्था नव्हतीच हे आपोआपच सिद्ध होते. दुसरे म्हणजे याही पुढे जाऊन त्याला विज्ञानाचे नियम लावुन काही जण अनेक चालिरितींना वैज्ञानिक आधार देखिल शोधतात. या सार्‍या बाबींमध्ये "पॉवर" ही समाजात कशी काम करत असते. शोषण हे कशा तर्‍हेने होत असते, एखाद्या गटाला नेस्तनाबुत कसे केले जाते, त्याला आपले विचार स्विकारायला भाग कसे पाडले जाते आणि ते ही इतक्या सूक्ष्मपणे कि जणु त्या गटाला आपले होणारे शोषण देखिल नैसर्गिकच वाटावे या सर्व गोष्टी विसरल्या जातात.

-*-*-

हा बोल्ड आहे तो या लेखाचा गिद्दू आहे.

इथून पुढे सुकाणू हरवला.

या लेखामध्ये अनेक तर्कांच्या अनेक धाग्यांची टोके आहेत. ही टोके पकडून खूप दूरवर आणि खोलवर जाता येण्यासारखे आहे. एका इंद्रकथेच्या परिवर्तनातून आर्यांचे आक्रमण झाले की इंटर-मिंग्लिंग झाले इथपासून हराप्पाचा काळ कोणता, आर्य-आगमनाचा काळ कोणता, वैदिक काळ कोणता असे अनेक उपप्रश्न उद्भवू शकतात. कथेची पार्श्वभूमी सांगायची असेल तर हे सर्व उल्लेख येणे अपरिहार्य आहे. त्या काळची समाजस्थिती, जी या साहित्यातून दिसते, तीही मांडणे आवश्यक आहे. यातून जो निष्कर्ष निघेल, तो त्या काळची समाजलक्षणे समजून मान्य करता यावा खरे तर. पण जर तो आजच्या मूल्यांशी सुसंगत नसेल, तर निदान त्या काळी अश्या प्रथा होत्या, ठीक आहे त्या काळी भौतिक प्रगती नव्हती, भौतिक गोष्टीत आपण प्रिमिटिव होतो असे खुल्या दिलाने मान्य करणे एका मतप्रवाहाला जड जाते. एके काळी सगळे जगच प्रिमिटिव होते आणि त्या त्या प्रदेशांतले बहुतांश लोक ते मान्यही करतात. तीनचार हजार वर्षांच्या काळात जगण्याची सर्व अंगे, सर्व संदर्भ बदलतात. हा बदल जगण्याच्या सोयीनुसार सर्वत्र घडलेला आहे म्हणूनच ती प्रगती आहे; हे सरळ मान्य केले की मग संभ्रमाला,अवगुंठणाला जागा उरत नाही.

समाजातील संस्था एकमेकांशी संलग्न राहून स्थापनेमागील हेतूंचे कार्य करीत असतात ही तर सर्वसामान्यांनी स्वीकारलेली एक रचना आहे. यामुळे समाजात स्थैर्य राहत असेल वा राहते असे समाजशास्त्री म्हणत असतील तर हजारो वर्षापासून शक्तीच्या बळावर एकमेकावर कुरघोडी करून युद्धाद्वारे याच समाजावर आपला अंमल दाखल करण्यामागील कारणे काय असतील हे इतिहासतज्ज्ञ सांगत असतात. समाजाच्या जडणघडणीत चढउतार अपरिहार्य आहेत आणि वेळोवेळी ते आपल्याला दिसत असतात, हे सेमिनारमध्ये आपले पेपर्स सादर केलेल्यांनीदेखील सांगितले असेलच. "प्राचीन भारतात तंत्रज्ञान, विज्ञान परिपूर्ण झाले होते असे आहे, तो भारताचा सुवर्णकाळ होता असे आहे किंवा आजच्यापेक्षा कितीतरी पुढारलेले असे पूर्वीचे जग होते असे आहे" हा एक विचार या लेखात अतुल ठाकुर यानी मांडला आहे. मला वाटते ही समजूत सर्वमान्य अशीच आहे. सामाजिक स्थिती संदर्भात जेव्हा तुलनेचा काटा समोर येतो त्यावेळी सहजपणे आपल्या मुखातून जातेच "पूर्वीच्या काळी किती भरभराट होती आपल्या इथे. सोन्याचा धूर निघत असे...विमान होते...देवदेवता नेहमीच भारतभूमीवर लक्ष ठेवून होते. त्यामुळे रामायण महाभारत घडले....." वगैरे. बरे वाटते असले चित्र नजरेसमोर आणायला. पण पूर्वीचे जे काही होते ते सारे समाजधारणेसाठी आणि जनकल्याण विकासासाठी योग्यच होते. "सबब त्यात अन्याय्य अशी व्यवस्था नव्हतीच हे आपोआपच सिद्ध होते", हे विधान किंचित धाडसाचे वाटते अतुल. समाज म्हटला की त्यात डावेउजवे, लहानथोर, उच्चनीच अशा स्थिती येतातच, त्याला नाईलाज आहे. खोलवर जाण्याची गरज नाही इतका हा विषय ठसठशीत आहे शिवाय मूळ मुद्यापासून दूर खेचणारा असल्याने त्याबाबत इतकेच म्हणावे लागेल की ज्या समाजात न्याय आहे असे आपण म्हणतो तिथेच अन्याय असणे ओघानेच येते. हे कुणी घडवून आणत नाही, ती समाजप्रक्रियेचाच दुसरा भाग असतो. समाजातील दुबळे म्हटले जाणारे अनेक गट आहेत आणि त्यांचे शोषण होत होते, आजही होताना दिसते. आज निदान त्या विरोधात आवाज तरी उठविला जातो; पण सुवर्णकाळाच्या युगात अशा शोषितांना ते भाग्य नव्हते....तुम्ही म्हणता तसे जणु त्या गटाला आपले होणारे शोषण देखील नैसर्गिकच.

सेमिनारमध्ये झालेल्या वा मांडलेल्या अनेक विषयांबाबत खूप उहापोह करता येईल असे दिसत्ये आहे. मुद्दे आले म्हणजे त्यावर मते आलीच....आणि ही मते कधीच सर्वानुमते मान्य होत नाही. समाजशास्त्राचा हा एक नियमच आहे. मंथन होत राहते विविध कलम आणि उपकलमांवर. प्रश्न आहेत तर उत्तरेही आहेत. पण ती कधीच एकमुखाने मान्य होणे हे समाज जीवनात घडत नाही. तरीही तुम्ही मांडलेल्या अनेक प्रश्नांचा या क्षेत्रातील अभ्यासक आणि तज्ज्ञ निश्चित करतील याचा मला विश्वास आहे.

अतुलजींनी विषय स्पष्ट करावा असे वाटते. त्यांनी अर्क काढून त्यावरच्या शंका समोर ठेवल्या आहेत. त्यामुळे लेख स्केप्टीक वाटण्याची शक्यता आहे. (हल्ली स्केप्टीक या शब्दाला महत्व आले असल्याने तो वापरला).

"प्राचीन भारतात तंत्रज्ञान, विज्ञान परिपूर्ण झाले होते असे आहे, तो भारताचा सुवर्णकाळ होता असे आहे किंवा आजच्यापेक्षा कितीतरी पुढारलेले असे पूर्वीचे जग होते असे आहे" हा एक विचार या लेखात अतुल ठाकुर यानी मांडला आहे>>

नाही हो अशोककाका.
हा विचार सर्वमान्य असला तरी चुकीचा आहे असा विचार मांडला आहे अतुल यांनी.

<<सबब त्यात अन्याय्य अशी व्यवस्था नव्हतीच हे आपोआपच सिद्ध होते", हे विधान किंचित धाडसाचे वाटते अतुल. >>
अशोककाका, हे अतुल यांनी सार्कॅस्टीकली लिहलेय. किंवा लोक असे समजतात पण ते चुकीचे आहे असे त्यांना म्हणायचेय.

धन्यवाद अतुलजी.
थोडक्यात संस्कृतच्या जाणकारांकडून उत्तरे येणे अपेक्षित आहे, असंच ना ?

साती....धन्यवाद. मी ते विधान अनेक तज्ज्ञांनी तसेच प्राचीन भारताचा इतिहास लिहिणार्‍यांनी वेळोवेळी मांडले आहे, त्या अनुषंगाने सकारात्मक लिहिले....तसेच हा सिद्धांत अतुल ठाकुरही मान्य करतील. अन्य ठिकाणी त्यानी आपल्या लेखनात सरकॅझमचा वापर केला असेल तर ते वाचन ओघात माझ्याकडून हुकले हे निर्विवादपणे मी मान्य करतो.

हे राम-कृष्ण वैगरे खरोखरच होऊन गेलेत का? गेले असतिल तर त्यांचा उल्लेख फक्त संस्कृत साहित्यातच का?
इतर कुठल्या भाषेत का नाही? उदा-पाली भाषेत
सम्राट अशोकाचा काळ जसा त्यांच्या शिलालेखात वैगरे लिहिला आहे जो अजुनही उत्खनना मधे सापडतो आहे तसे रामायन महाभारत का नाही?

बौद्ध काळतिल बौद्धाचे वचन वाणी पाली भाषेतिल त्रिपिटक मधे संकलित आहे जी आपल्या पडौसी देशात पण जतन करुन ठेवली गेली आहे तसे रामायन महाभारत का नाही?

पांडव लेण्यां म्हणुन जे सांगितल्या जातात ते तर सगळे बौद्ध कालिन स्तुप आणि विहारे आहेत भले पांडवलेण्या म्हणत असतिल.

आजकालच्या शोधनिबंधांचे स्वरूप निव्वळ कम्पाय्लेशन इतकेच असते असे वेळोवेळी दिसते. एक तर हे सेमिनारमध्ये वाचले जाणारे शोधनिबंध बहुतेक तरुण विद्यार्थ्यांकडून आलेले असतात. त्यांना मिळालेला वाचनसंशोधनासाठीचा कालावधी त्यांच्या तरुण वयामुळे फारसा मोठा नसतो.अयुश्यभर एकाच विषयात कामकरनार्‍या ज्ञानवृद्ध, तपोवृद्ध आणि वयोवृद्धांची मते त्यांच्या उत्तरायुष्यात बरेच वेळा बदललेली दिसतात ती यामुळेच. दुसरे म्हणजे अनेकांची अशी भूमिका असते की 'इति ह आस'-असे असे होते- हेच सांगावे. आणि तरुण निबंधकर्त्यांनी जर निष्कर्ष काढले आणि ते तपोवृद्ध पूर्वसूरींच्या विरुद्ध गेले तर सभेत कालवा होतो, भरपूर उलटसुलट प्रश्न विचारले जातात. मग डिफेन्स अवघड जातो.
म्हणून तरुण निबंधकर्ते या सगळ्याला बगल देतात. एक उदाहरण घ्या (प्रतिसाद लांबणार, पण..)-घट, मंगलकलश हे एक पवित्र प्रतीक आहे, ते सुफलनाचे प्रतीक आहे, हे आज जवळजवळ सर्वमान्य आहे. पण जर एखाद्याने असे मांडले की केवळ पाण्याची गरज पुरी करणे हाच या प्रथेचा आद्य हेतू होता, स्त्री-पुरुष एकरूपत्व हे त्यावर आरोपिले गेले आहे तर किती गहजब होईल. कल्पना करा, लग्नाची वरात लांबवरून थकूनभागून येतेय अथवा सैन्य एखाद्या युद्धासाठी निघतेय अथवा परत येतेय तर त्यातली माणसे किती तहानलेली असतील. मग डोक्यावर घडे घेऊन बायका (अर्थात सुवासिनी-कारण लहान पाचसातवर्षांच्या बालिकांना घडे पेलवणार नाहीत आणि विधवा तर वर्ज्यच) सामोर्‍या याव्यात हे किती सहज आहे. आणि रीत अशी की पुरुष युद्धावर जातात किंवा अन्य काही महत्त्वाची कामे करतात. 'पनियाभरन को' शेकडो वर्षे बायकाच तर जातात. पुढे सांगायचे म्हणजे संकल्प करून पूजाकार्य आरंभले की मध्ये उठता येत नाही. तेव्हा कार्य सुरू होण्याआधीच अठरा (त्या काळच्या भल्यामोठ्या) पळ्या पाणी केशवाय नमः माधवाय नम; करीत पिऊन घ्यावे. (साधाणतः एका ग्लासमध्ये पाण्याचे मध्यम असे बारा-चौदा घोट होतात.) आजूबाजूला स्वच्छ कलश नेहमी पाण्याने भरून ठेवावे. बोहोल्यावर घड्यांची उतरंड रचावी. करवल्यांनी म्हणजे कर्‍हेवाल्यांनी- घडे धारण करणार्‍यांनी खूपसे पाणी नवरदेवाच्या किंवा नवरीच्या बरोबर बाळगावे, कारण पूर्वी दूरदूरच्या गावांना पायी जावे लागे. अशावेळी पाण्याची टंचाई होऊ नये म्हणून. नारळ हा सुद्धा पाणीयुक्त असतो. नारळाइतके पाणी इतर कोणत्याही फळात नसेल. शिवाय ते दीर्घकाळ टिकते, नासत नाही. असो. तर असा निव्वळ उपयुक्ततावाद कोणी मांडला तर तो डिफेंड करताना ऋषितुल्य अशा किती मान्यवरांना दुखवावे लागेल, किती त्रेधातिरपीट उडेल, नकोच ते.
हा प्रतिसाद म्हणजे निव्वळ कम्पाय्लेशनच करण्याच्या कृतीचे समर्थन नाही. निबंधकर्त्याची अगतिकता (आणि चातुर्यही ) दाखवायचे होते.

सकुरा, रामायण-महाभारताचे कथानक वेगवेगळ्या रूपात अनेक देशांत, अनेक भाषांतून आढळते. ते घडले की नाही हा वाद सोडून दिला तरी काव्य-कथा म्हणून ते आग्नेय आशियाच्या संज्ञाप्रवाहात झिरपले आहे.
बौद्ध धर्माला भारतात उतरती कळा लागल्यानंतर बौद्ध स्तूप/लेणी नित्य वापरात राहिली नाहीत आणि तिथल्याच स्थानिकांनी बदललेल्या प्रथांनुसार तिथे उपासना सुरू केली. 'बळकावण्या'चा प्रकार त्या काळात कदाचित घडला नसेल. आज मात्र घडू शकतो, घडतो. एक तर आज जमिनीला आलेली किंमत आणि दुसरे म्हणजे पूजास्थानांची वाढते उत्पन्न. असो . हा वाद वाढवू नये ही विनंती.

पेपरात आलेल्या अशा बातम्यांवर कितपत विश्वास ठेवायचा ?ठेवायचा की नाही? एनसीईआरटी रोपोर्ट विश्वसनिय आसते का ?

अ‍ॅडमिनने सांगितले असताना अशासारखे फोटो टाकण्याच्या प्रवृत्तीचा निषेध.

सकुरा,

रामजन्माबाबत मध्यंतरी रामायणाचा काल शोधनाचे संशोधन होउन रामायणाचा काल ( सुमारे ७००० वर्षे ) पुर्व एका शास्त्रीय संशोधन करणारी संस्था ( दिल्ली स्थित ) याने शोधुन जाहिर केल्याचे वर्तमान पत्रात आले होते.

http://www.riseforindia.com/i-serve-research-on-indian-history-and-vedas/

असेच संशोधन पुण्याचा एका एम बी बी एस डॉक्टर साहेबांनी केले आहे. त्यांचे नाव तथाकथीत पुरोगामी मंडळींनी इतके बदनाम केले आहे की त्यांच्या केवळ नावाने बाफ वहातो. त्यांचे म्हणणे इतकेच होते की वाल्मिकी रामायणात रामाची जन्मकुंडली आहे. प्रत्येक व्यक्तीचा चेहरा जेव्हडा युनीक तितकीच कुंडली सुध्दा युनीक असते. ही जन्मकुंडली कोणत्या सालातली आहे हे गणिताने समजते कारण त्यातले ग्रहयोग रिपीट होत नाहीत. पुण्यातल्या डॉक्टर साहेबांनी दिल्लीतल्या संस्थेने रामायणाचा काल शोधन करण्यापुर्वीच आपल्या पुस्तकात हा काळ शोधुन छापुन त्याला अनेक वर्षे लोटली आहेत. सुदैवाने दिल्लीच्या संस्थेचे संशोधन आणि डॉक्टर साहेबांनी केलेले संशोधन जुळते आहे.

सबब राम नावाची व्यक्ती अस्तित्वात होती की काल्पनिक हा वादच नाही.

आता तुमचा प्रश्न.७००० वर्षांपुर्वी फक्त किंवा मुळ रामायण ( वाल्मिकी रामायण ) लिहले गेले त्या काळात संस्क्रुत शिवाय अन्य भाषा अस्तित्वात/ प्रचलीत नसणार ह्यामुळे हे घडले असावे.

फक्त संस्कृत भाषेतील लिखाणावरून शोधनिबंध सादर करण्याने ते एकसुरी होतील का ?

संस्कृत विभागातल्या सेमिनारमध्ये कुठल्या भाषेतले शोधनिबंध मुख्यत्वे अपेक्षित असतात?

बाबासाहेबांची कम्युनिस्टांबद्दलची मतं कुठली पटत नाहीत हे सांगितलं की कळवतो.
माझा प्रश्न अतुल ठाकूर यांचेसाठी आहे. त्यांना शंका असेल तर पुढचे..

जाऊ द्या.
लेख पुन्हा वाचा. संस्कृत विभागाने आयोजित केला होता सेमिनार. त्याचा विषय समाजशास्त्र असा होता. प्रतिसादात त्या पुढे गाडी गेलेली आहे ( शोधनिबंध कसे सादर होता इत्यादी इत्यादी ) बाकी तुमची मर्जी !

अतुलजी,

आपंण प्रांजळपणे हे लिहले आहे या बद्दल आपले आभार. ( ते खाली बोल्ड केले आहे )

महाराष्ट्रात एक विचारधारा अशी आहे की तत्कालीन समाजव्यवस्था यांचे आकलन न करता काही गृहीतके मांडुन पुराणातल्या / प्राचीन कथातल्या व्यक्तीरेखांचे माध्यमातुन मुळनिवासी आणि बाहेरुन आलेले आर्य असा भेद केला जातो. कम्युनिष्टांचा आवडता शब्द प्रयोग म्हणजे " शोषण ". मग प्रत्येक प्राचिन कथेला त्या कम्युनिष्टी भिंगातुन पाहुन त्यातला " शोषण " हा भाग शोधुन समाजातल्या एका विभागावर बिंबवला जातो.

कर्णाला कसे वर्ण विद्वेशाला सामोरे जावे लागले, एकलव्याला कसे त्याच्या शक्तिंपासुन वंचित करण्यात आले इत्यादी. हे सर्व सांगताना स्वातंत्र्य प्राप्तीनंतर "गृह, अर्थ आणि रेव्हेनु या महत्वाच्या खात्याचे महाराष्ट्राचे कॅबीनेट मंत्री असुन मुख्यमंत्री पदापासुन अनेक वर्षे वंचीत असलेले सुशीलकुमार शिंदे यांना हेच सर्व भोगावे लागले का ? याचे उत्तर कोणी शोधत नाही. कारण या उदाहरणात ते राजकारण आहे.

अतुल साहेब,

असे लेख लिहायला हरकत नाही. पण सोबत जर आपण अनेक लेखकांनी या विषयावर केलेल मराठीतले किंवा अन्य भाषातले संशोधन पुर्ण लेखन वाचले तर आपले लेखन समृध्द होईल. देवदत्त पटनाईक तर या प्राचिन कथांना प्रश्नपत्रीका म्हणतात. याची उत्तरे आपल्याला शोधायची आहेत असे त्यांचे म्हणणे आहे.

एका संस्कृत सेमिनारमुळे असे अनेक प्रश्न मनात उमटले ज्यांचा उहापोह वर केला आहे. मात्र हे प्रश्न एका संस्कृतचा अभ्यास करणार्‍या समाजशास्त्राच्या विद्यार्थ्याचे आहेत हे जर लक्षात घेतले तर संस्कृतच्या विद्वानांना माझ्या मांडणीतील त्रुटी जाणवतील आणि त्या ते दूर करु शकतील असा मला विश्वास वाटतो. कारण एक विद्यार्थी म्हणुन मनात आलेल्या गोष्टी मी जरी वर मांडल्या असल्या तरी संस्कृतचे प्राथमिक ज्ञानही मला नाही याची मला नम्र जाणीव आहे आणि त्यामुळे मी केलेल्या धारिष्ट्याबद्दल ही ऋषितुल्य मंडळी मला क्षमा करतील अशी आशा आहे. मला पडलेले प्रश्न हे प्रामाणिक आहेत त्यामुळे त्यांच्या उत्तराची अपेक्षा आहे.

कपोचे, सेमिनार मुंबई विद्यापीठाच्या संस्कृत विभागाने आयोजित केला होता. त्याचा विषय 'Transmission of Stories: Versions and Variations' असा होता. 'समाजशास्त्र' हा नव्हता. बहुतेक निबंध इंग्लिशमध्ये वाचले गेले. एक हिंदीत होता. संस्कृताशिवाय अन्य अनेक भाषांतून संदर्भ घेतले गेले होते. उदा. पाली, जैन प्राकृत, गुजराती, मराठी, तमीळ्, कन्नडा, इंग्लिश, तोखारिअन, उइग्युर, चिनी (आणि मला वाटते सिंहलीसुद्धा?) वगैरे. या धाग्यात शोधनिबंध कसे सादर होतात यावर गाडी गेली कारण श्री अतुल ठाकुर यांनी पुष्कळसे शोधनिबंध हे कम्पाय्लेशन च्या पातळीवर होते, त्यात अ‍ॅनॅलिसिस फारसे नव्हते अशा साधारण अर्थाचे विधान केले, जे खरेच होते. अशा तर्‍हेने निव्वळ कम्पायलेशन का होते, यावर मी थोडेबहुत लिहिले. म्हणून या माझ्या एका प्रतिसादापुरती गाडी तिकडे वळली. पण घसरली मात्र नाही हे नोंदवीत आहे.

संस्कृताशिवाय अन्य अनेक भाषांतून संदर्भ घेतले गेले होते. उदा. पाली, जैन प्राकृत, गुजराती, मराठी, तमीळ्, कन्नडा, इंग्लिश, तोखारिअन, उइग्युर, चिनी (आणि मला वाटते सिंहलीसुद्धा?) वगैरे.>>>>

हिरा धन्यवाद. साती यांना उत्तर मिळाले असेल. तुम्ही पण होता का तिथे ?