भाषा आणि भाषांतरे - काही निरीक्षणे - भाग २/२

साहित्यिक भाष्हा आणि माहिती देवाणघेवाणीची भाष्हा असे दोन प्रकार पडले आहेत.. माहिती देवाणघेवाणीची भाष जास्त महत्वाची बनलेली आहे.. शाळेतही हल्ली तीच शिकवतात... पूर्वी माझा आवडता ऋतु वगैरे निबंध लिवायला लागायचे... आजकालचे प्रश्न... दिवाळी सेलसाठी कपड्याच्या दुकानाच्या जाहिरातीचे पंप्लेट तयार करा... असले प्रश्न असतात. त्यातून असली भाष्हा रुळत चालली आहे.

सातवीच्या इंग्रजीच्या पुस्तकात एस एम एस कसा लिहावा यावर धडा आहे. प्रश्न असतो - मी संध्याकाळपूर्वी तुला भेटतो हे एस एम एस ने कसे कळवाल?

पोरे उत्तर लिवतात .. I meet U b 4 eve

असे लिवले तरच उत्तर बरोबर!!!!!! व्यवस्थीत लिवले तर शून्य मार्क!

दिनेशदा, छान चाललीये मालिका.

जाऊयात असा शब्द लिखाणात दिसू लागला. >>
मलाही शालेय जीवनात एका जवळच्या मैत्रिणीच्या तोंडात वारंवार येणार्‍या ह्या शब्दाने चकित केले होते. आता हा शब्द सर्रास कित्येकांच्या तोंडी ऐकला आहे. कदाचित माझ्याही तोंडात येतच असेल.

अजून एक गोष्ट खूप दिवसांपासून मांडायची/ विचारायची होती. नक्की कुठे लिहू समजत नव्हते. राजस साठी बर्‍याचदा मराठी गाण्यांच्या सीडीज, डीव्हीडीज (दृक/ श्राव्य दोन्ही) आणल्या जातात. नुसते कव्हर पाहून समजत नाही की त्यात अंतर्भूत केलेली गाणी ओरिजिनल असतील की दुसर्‍याच गायकांनी गायलेली असतील. माझ्या लहानपणी माझ्या आईने सर्व प्रचलित बडबडगीते एका कॅसेटवर रेकॉर्ड करून घेतली होती. सर्व ओरिजिनल! त्यामुळे डुप्लिकेट गाणे कानांना लगेच खटकते. बरे नुसते दुसर्‍याच्या आवाजात आहे असे नाही तर काही शब्दही बदललेले असतात.

झुकझुक अगिन गाडी
धुरांच्या रेघा हवेत काढी
पळती झाडे पाहू या
मामाच्या गावाला जाऊ या

इथे रेघा ऐवजी रेषा केले आहे चक्क माझ्याकडे असलेल्या एका अ‍ॅनिमेटेड गाण्यात!
तसेच "असावा सुंदर चॉकलेटचा बंगला.." ह्या गाण्यात ती गायिका पुढील शब्द गातेय जे चुकीचे आहेतः

चांदीच्या झाडामागे चांदोबा रहातो
छोट्याश्या फुलाशी लपाछपी खेळतो गं लपाछपी खेळतो

वास्तविक ते "मोत्याच्या फुलातून..." असे आहे.... गाण्यात आकाशात अ‍ॅनिमेटेड फुलामागून अ‍ॅनिमेटेड चंद्र डोकावतानाचे दृश्यही घातलेय.

गाण्याचे गायक बदलतात पण शब्दही !! >>>
हो ना.

नुसतेच शब्द नाही. तर "झुकझुक अगिन गाडी" आणि "ससा तो ससा की कापूस जसा" ह्या दोन गाण्यांमध्ये चालही थोडीफार बदललेली लगेच लक्षात येते.
मजा जाते गाणी ऐकण्याची!

जाऊयात असा शब्द लिखाणात दिसू लागला. >>
.
.
'जाऊन येऊत' चे पुढे पुढे 'जाऊयात' असे झालेले असावे.

छान लेख दिनेशदा..
अजून एक : 'मला हे करू दे' ऐवजी 'करुन देत, खाऊन देत, पिऊन देत... जाऊन देत.. वैगरे" हे पण खूप खटकतं कानाला...

दोन्ही लेख मस्तच!
भाषांतर वाले इंग्रजी तून मराठी मधे करताना फार घोळ घालतात. त्यामुळे अनुवाद वाचाताना मनःशांती बिघडू शकते.

दिनेश....

काही कौटुंबिक कार्यक्रमात व्यस्त असल्याने हा दुसरा भाग बोर्डावर आल्याक्षणीच नीटपणे वाचू शकलो नव्हतो. त्यामुळे तात्काळ प्रतिक्रियाही देणे योग्य वाटले नव्हते. पण असो, आता पहिला आणि दुसरा असे दोन्ही भाग पूर्णपणे वाचले आणि 'भाषा' आणि 'भाषेची विविधता' तुम्ही किती नेमकेपणे टिपली आहे याची जाणीव झाली.

गेल्या काही वर्षात 'भाषांतर' साहित्याचा जो पूर आला आहे [त्यातही अर्थात धंद्यावर नजर ठेवून केलेले इंग्रजी लोकप्रिय कादंबर्‍यांचे अनुवाद, तसेच आंतरराष्ट्रीय पातळीवरील यशस्वी उद्योजकांची लिहिलेली वा घोस्ट रायटरकडून लिहून घेतलेली आत्मचरित्रे यांची मांदियाळी मराठीत वाढलेली दिसते] त्याचा परिणाम असा झाला की, अमुक एका लेखकाची जोवरी बाजारात नामचलती नाममहिमा आहे तोपर्यंतच त्याची साहित्य कलाकृती भाषांतरीत करण्यात 'आर्थिक' अर्थ असतो हे सूत्र प्रकाशकांनी ध्यानी धरल्याने हाताशी असलेल्या 'अनुवादक' यादीतील मोकळ्या असलेल्या श्री. वा श्रीमती यांच्याकडून अगदी मानेवर बसून अनुवादाची भट्टी लावली जाते. त्यामुळे झाले आहे असे की, चटपटीत खमंग वाचणे याची भूक असलेल्या वाचकाला 'अनुवादात काहीतरी भाषेसंबंधी खटकत आहे' असे वाटेनासेच झाले आहे, असे चित्र मी येथील स्थानिक नगर वाचनमंदिरातील सदस्यांच्या मतांच्या अनुषंगाने सांगू शकतो.

६० आणि ७० च्या दशकात सर्वश्री जी.ए.कुलकर्णी, पु.ल.देशपांडे, श्री.ज.जोशी, राम पटवर्धन, भा.द.खेर आदी नामवंतांनी इंग्रजीतील दर्जेदार साहित्यांचे मराठी भाषांतर करून एकप्रकारे मराठी वाचकांची त्या साहित्यांबाबतची भूक भागवली होती असेच म्हणावे लागेल. मुळात या लेखकांची नावेच, त्यांच्या लेखन प्रतिभेमुळे इतकी आपलीशी वाटत होती की त्यानी भाषांतरासाठी स्वीकारलेली कलाकृती ही 'क्लासिक' गटातीलच असणार याची मनोमनी खात्री पटलेली असायची.

"बाईकवरचं बिर्‍हाड" मधील तुम्ही दिलेली उदाहरणे वाचताक्षणीच जर तुम्हाला मला तसेच तिसर्‍या वाचकाला खटकतात, तर मग ज्या प्रकाशकांने ते सादर केले आहे त्याच्याकडे असलेल्या टीमपैकी एकालाही ते खटकले नसेल ? [मला असे काही प्रकाशक माहीत आहेत की ज्यांच्या पदरी विद्यापीठ पातळीवरील भाषेचे प्राध्यापक मानधन तत्वावर केवळ याच कामासाठी नेमस्त केलेले आहेत. ही प्रा. मंडळी स्वतः अनुवाद करीत नाहीत मात्र समोर आलेल्या अनुवादाच्या बंडलावर आपले 'योग्य/अयोग्य' मत जरूर देत असतात.....प्रत्येक पानावर प्रा. महोदयांची झालेले भाषांतर 'योग्य' आहे किंवा नाही त्याबद्दल स्वाक्षरी असते...हे मी पाहिले आहे. म्हणजेच हाच नियम देशमुखबाईंच्या अनुवादाला लावायचा झाल्यास संबंधित प्रकाशकाने प्रसिद्धीपूर्वी ते लिखाण एखाद्या भाषा प्राध्यापकाकडून मंजूर करून घेतले की नाही ? हा प्रश्न उभा राहतो....आणि ज्याअर्थी तुम्ही वानगीदाखल दर्शविलेल्या पुस्तकातील वाक्यांचा विचार केल्यास, तसे 'दाखविणे' झालेच नाही असे म्हणावे लागेल.

ही उदासीनता भाषावृद्धीला मारक ठरू शकते.

शब्दरचना मनाला मोहिनी घालणारे हुकमी सामर्थ्य असून ते हरेक प्रकारचे मायाजाल उभे करू शकण्यास समर्थ असते. पण 'आले आहे काम तर करून टाकू या...' या वृत्तीने ते हाती घेतले तर पैठणीचे पारोसे व्हायला वेळ लागत नाही.

अशोक पाटील

दिनेशदा प्लीज विपू पहाल का जरा..... जरा विस्कळीत आहे , टाईपिन्ग चुका भरपूरय्त पण एडिटची सोय नसते ना राव तिथे
सॉरी

माझे शन्का निरसन कराच प्लीज
-वैवकु

हल्ली मोठ्या व प्रमुख वृत्तपत्रांतही "अमुक आदेश जारी केला गेला" अश्या प्रकारचे वाक्ये वाचायला मिळतात. हिंदीत "यह आदेश जारी कर दिया गया है|" चे शब्दशळ भाषांतर वाटते हे मला. जारी हा शब्द मराठी आहे का?

बहाल करणे याबद्दल तशीच गम्मत आहे. हिंदी अन मराठी अर्थांतली.

आदेश म्हणजे ऑर्डर.
अध्यादेश म्हणजे डायरेक्टिव्ह.

आदेश एका व्यक्तीस स्पेसिफिक लागू होतो. की तुम्हाला उद्यापासून ठाणे येथे रुजू होण्याचा आदेश देण्यात येत आहे. अध्यादेश हा अमुक परिस्थितीत तमूक गोष्टी कराव्यात असा असतो. उदा. शासनाच्या अध्यादेशानुसार उद्यापासून भाजीवरील अडत ८ % वरून ६% करण्यात आलेली आहे.

डॉक्टर....

थोडासा बदल करणे गरजेचे आहे.

१. आदेश = ऑर्डर. बरोबर. दिलेले उदाहरणही योग्य.
पण
२. अध्यादेश = डायरेक्टिव्ह नव्हे तर ऑर्डिनन्स. तुम्ही दिलेले अडत टक्केवारीचे उदाहरण चपखल आहे ऑर्डिनन्ससाठी, कारण रेव्हेन्यू वाढविण्यासाठी सरकार विधिमंडळाच्या पूर्वपरवानगीशिवायही असा अध्यादेश = ऑर्डिनन्स काढू शकते आणि ज्यावेळी संसद सत्र सुरू होईल त्यावेळी त्या ऑर्डिनन्सविषयी सभागृहाला माहिती देवून, त्याची गरज विशद केली जाते आणि आवाजी मतदानाला तो ऑर्डिनन्स टाकला जातो. मंजूर झाल्यावर मग त्या ऑर्डिनन्सचे 'लॉ' मध्ये रुपांतर होते....अशी प्रथा असते.

डायरेक्टिव्ह = निदेश.....आणि तसे निदेश देणार्‍यास निदेशक असे नाम असते.
इथेही एक प्रकारे ऑर्डर दिली जाते पण ते खातेनिहाय असते. उदा. माझी सेवा [बदली....ट्रान्सफर नव्हे] कोल्हापूर झोनमधून पुणे झोनमध्ये काही काळापुरती वर्ग करण्याचा निदेश [डायरेक्टिव्हज] जिल्हाधिकारी काढू शकतात. त्या निदेशावर सही करणार्‍या अधिकार्‍यास मग निदेशक म्हटले जाते.

अशोक पाटील

दिनेशदा हे खरेच की पूर्वी तोलामोलाचे साहित्यिकच अनुवाद करीत्,ती प्रातिभ प्रतिनिर्मिती असे..आता एकीकडे अनुवाद उदंड झाले, मागणी वाढली..दुसरीकडे भाषाभ्रष्टतेची सवय झालेल्या समाजाचा कसलाच आग्रह उरला नाही.
वृत्तपत्रीय भाषाही प्रमाणभाषा राहिली नाही.
'अमक्याच्या प्रती आदर व्यक्त करणे ' असे सर्रास म्हटले/लिहिले जाऊ लागले..
वस्तू मिळणे अन माणूस भेटणे यात गफलत करणे रूढ झाले..
मी आली मी गेली हेही कानावर आदळून जुने झाले.
नव्या पिढीने तर भाषेपलिकडची भाषा रूढ केली.
फार शुद्ध बोलण्याचा न्यूनगंड यावा अशी परिस्थिती..
पण हे थोडे नकारात्म होतेय का ? आपण आपल्यासारखे बोलत, लिहीत, वागत रहावे,समोरच्याच्या चुका दुरुस्त करीत रहावे..

पाटील सर,
धन्यवाद. चूक झालीच तुम्ही दुरुस्त कराल ही खात्री होतीच.
तितका मुरलेलो नाही हो मी शासकीय भाषेत. १०-१२ वर्षांतच शासकीय सेवेस रामराम केल्याचा परिणाम असावा

डॉक्टर.....

माझी शासकीय भाषेशी जवळीक आहे म्हणजे मला तिच्याविषयी खूप प्रेम वगैरे आहे असे नसून एक आवड तसेच रोजच्या पत्रव्यवहाराच्या निमित्ताने अशा संज्ञा नित्यनेमाने समोर येत असतात, त्या लक्षात राहतात, इतकेच.

दुसरे असे की, मी केवळ तुमच्या व्याख्येची व्याप्ती अधिक स्पष्ट केली. त्या माहितीला चूक म्हणता येणार नाही, फक्त तांत्रिकदृष्ट्या काही बदल दाखविणे गरजेचे होते.

पाटीलसर,
शब्दांचा योग्य वापर व शासकीय पारिभाषिक संज्ञांचा अर्थ समजणे हे सगळ्यांसाठीच गरजेचे असते. तुम्हाला अनुभव जास्त असल्याने तुम्ही अधिक योग्य लिहिले आहेत, हेच मीही म्हटलो.

चांगली चर्चा दिनेशदा!
मला तर हल्ली मराठी बातम्या ऐकवत नाहीत. अचाट हिंदाळलेले मराठी असते.

अननसाच्या झाडाखाली बाईक हे भारीच आहे.

बाकी मला मराठवाड्यात राहिल्यावर जाऊयात खाऊयात जाऊत खाऊत अशी सगळी सवय झालीय.
पुन्हा तुमची भाषा म्हणजेच शुद्ध भाषा का हा मुद्दा आहेच.

माझी मदत करा हे तर हल्ली सगळ्या मालिकांत आहे. कधी वाटतं कुणास ठाऊक आपल्याला चुकीची वाटते ती वाक्यरचना महाराष्ट्राच्या कुठल्यातरी भागात चक्क रूढ असेल.

माझ्या बहुतेक प्रतिक्रीया 'मस्त, मस्तच' अशा असतात तर यावरही एकाने ' मस्त ही काही योग्य प्रतिक्रीया नव्हे , मस्त शब्दाचा मराठीत वापर फक्त मस्तवाल किंवा मदमस्त अशा नकारार्थी छटेनेच होतो . अन्नपदार्थ किंवा कलाकुसरीची वस्तू , साहित्य हे काही मस्त म्हणता येणार नाही' असे ऐकवले.
ते वाचून मला ' नाईस इज नॉट अ नाईस वर्ड टू युज' हा जुन्या इंग्रजी शिक्षकांचा फेमस डायलॉक आठवला.

साती....

"मस्त" बद्दल मस्त लिहिता येण्यासारखे आहे.

तुमच्या 'मस्त' प्रतिक्रियेला उद्देश्यून ज्या सदस्याने 'तसा वापर फक्त नकारार्थी छटा' दर्शविण्यासाठी केला जातो असे लिहिले होते, त्या अनुषंगाने मी असे म्हणू शकतो की ते शतप्रतीशत योग्य म्हणता येणार नाही.

'मस्त' चा अर्थ 'विपुल....अमर्यादित....अगणित...." अशा सांख्यिकी अर्थाने घेतला जातो. उदा. "आवंदा पावसाने लई किरपा केलीया आणि जुंधळा काय मस्त आलाय !" असे शेतकरी जेव्हा हर्षभराने उदगारतो, त्यावेळी मस्तचा अर्थ नकारार्थी छटा घेऊन अवतरत नाही, तर पीक विपुल आले आहे असा घेतला जातो.

"आईने केलेल्या पुरणपोळ्या मस्तच असतात....". इथे आईच्या हातचा गोडवा किती लुभावणारा आहे हे दर्शविण्यासाठी 'मस्त' विशेषणाचे प्रयोजन. पुरणपोळ्या खावून कुणी 'मदमस्त' होत नाही हे तर स्पष्टच आहे.

एखाद्या गुणाचे रुपांतर अवगुणात होत असल्याचे आपण ज्यावेळी पाहतो अनुभवतो, त्यावेळी मात्र 'मस्त' ला डावे रुप प्राप्त होते. उदा. " गेल्या निवडणुकीतील यशाने रावसाहेबांना मस्ती चढली होती, यंदा ती मस्ती आपण जिरवू या चांगलीच !".....या निर्णयात रावसाहेबांच्या अंगी असलेल्या गुणांचे विजयामुळे अवगुणात रुपांतर झाल्याचे गावकर्‍यांच्या एका गटाने मानले. तो अवगुण म्हणजे 'मस्ती'.

अजूनही खूप उदाहरणे देता येतील. थोडक्यात 'मस्त' अशी प्रतिक्रिया म्हणजे एखाद्या लेखातील गुण तुम्हाला भावले म्हणून त्यात असलेल्या सुंदर विपुलतेला तुम्ही 'मस्त' असा शेरा दिला असे म्हटले पाहिजे.

अशोक पाटील

सुरेख माहिती!

मला आशा कर्दळेंचे अनुवाद सर्वाधिक भावतात.

फारच माहीतीपुर्ण लेखमाला आहे दिनेशदा. मराठीभाषेविषयी कुणी असे लिहीते/ बोलते आहे हे पाहून आनंद वाटला.

आजकाल (काही) मराठी संकेतस्थळावरील प्रतिसादांत "आवडल्या गेले आहे", "केल्या गेले आहे" "समजल्या गेले आहे" अशी शब्दरचना केल्या गेलेली आढळते.

प्रमाणभाषा व बोलीभाषा यात फरक असतोच त्याचप्रमाणे प्रमाण लिखाणातही हा फरक असावा. असे करणे हे देखील व्याकरणाच्या नियमांना धरून असते.

वरती गोगोंनी जे काही म्हटले आहे त्यास अनुमोदन. ("अजून एक : 'मला हे करू दे' ऐवजी 'करुन देत, खाऊन देत, पिऊन देत... जाऊन देत.. वैगरे" हे पण खूप खटकतं कानाला...")

दिनेशदा:
अप्रतिम लेख. मराठी भाषेबद्दल इतकी आस्था आणि तिच्यातल्या बारकाव्यांची माहिती असणारी माणसे जवळजवळ दिसेनाशी झाली आहेत.
म.टा. आणि लोकसत्ता अशा एकेकाळी आदरणीय असणार्‍या वृत्तपत्रांमधली मराठी वाचून हताश वाटते, सकाळ तर त्यांच्याही आधी भीषण मराठी छापत होता.

तुमचे आणि मा.बो. वरील इतर काही मंडळींचे लिखाण वाचले की 'अजून सगळेच काही संपलेले नाही' अशी आशा मनात पालवते, हे तुमच्यापर्यंत आवर्जून पोहोचवायचे आहे, मनापासून धन्यवाद.

जाता जाता: 'बाइकवरचे बिर्‍हाड'चे प्रकाशक कोण आहेत?

दिनेशदा
लेख छान आहे. बर्‍याचशा निरिक्षणांशी मी सहमत आहे.
मला पण अनुवादित पुस्तके वाचताना हा अनुभव आलेला आहे. मी सुद्धा रविंद्रनाथांची काही अनुवादित पुस्तके वाचली आहेत. काही मराठीतून तर काही इंग्लिशमधुन पण मला सतत कुठेतरी खटकत असे.
बर्‍याचदा, अनुवादामुळे त्या कलाकृतीचे साहित्यमुल्य कमी होते की काय अशी शंका येते कारण त्यामधले सौंदर्य वाचणार्‍यापर्यंत पोहोचतच नाही.

MandarKulkarni>>
म.टा. आणि लोकसत्ता अशा एकेकाळी आदरणीय असणार्‍या वृत्तपत्रांमधली मराठी वाचून हताश वाटते
>> सहमत.
बर्‍याचदा मराठी वृत्तवाहिन्याही चुका करताना दिसतात,
जसे, 'अजित पवारांनी २५ सप्टेंबरला दिलेला राजिनामा'
ह्या वाक्याच्याऐवजी
'अजित पवारांनी २५ सप्टेंबरला दिला होता राजिनामा'
असे असावयास हवे नाही का?

'सादर केले' च्याऐवजी 'पेश केले'! हे काय?

टिव्हीवाल्यांना बहुतेक तेवढ्या पट्टित न्युज दाखवायची असते मग कशीही वाक्यरचना करतात.

'अजित पवारांनी २५ सप्टेंबरला दिला होता राजिनामा'
असे असावयास हवे नाही का?
<<

नाही.
ते 'अजित पवारांनी २५ सप्टेंबरला राजिनामा दिला होता'
असे असायला हवे.
कर्ता, कर्म क्रियापद. अशी अनुक्रमे शिश्टीम अस्ते मराठीमधे असे ऐकून आहे