पुस्तक परिचय- फ्रॉम हेवन लेक

एकदम ठरवून एखादे पुस्तक वाचणे मला फारसे मानवत नाही. अचानक एक पुस्तक उघडावे आणि त्यात पार ओढले जावे यात काही वेगळीच मौज असते. अनोळखी रस्त्यावर उगाच प्रवासाला निघावे आणि त्यावर तुम्हाला चक्राउन टाकणारे, श्वास रोखायला लावणारे, श्रीमंत करुन टाकणारे अनुभव मिळावेत असे काहीसे!
'फ्रॉम हेवन लेक'च्या बाबतीत तर हे अगदी दुप्पट खरे ठरले. कारण हे पुस्तकच मुळात एका प्रतिभावान कलावंताने कसलीही खास तयारी न करता अगदी मनस्वीपणे केलेल्या भन्नाट प्रवासाचे अनुभवकथन आहे.

१९८१मध्ये विक्रम सेठ चीनमधील नानजिंग विद्यापीठात चिनी काव्य-साहित्य शिकायला गेले होते. तेथून भारतात परतताना हाँगकाँगमार्गे दिल्ली असा सरळ विमानप्रवास करण्याऐवजी त्यांनी रस्त्याने ल्हासा (तिबेट) मार्गे काठमांडू आणि तेथून विमानाने दिल्ली असा चित्तचक्षूचमत्कारिक प्रवास केला त्याची ही हकिकत.

विक्रम सेठच्या लिखाणात कायम आढळणारे वैशिष्ठ्य म्हणजे त्याची सामान्य लोक-प्रसंगातून काहीतरी खास सांगण्याची, रंगवण्याची हातोटी आणि अत्यंत प्रवाही, काव्यात्म, थेट संवाद साधणारी भाषा. या पुस्तकातही हे घटक आहेतच.
जिनजिअँगच्या वाळवंटातून सुरु होणारा त्याचा प्रवास आपल्याला पहिल्या पानापासूनच एका वेगळ्याच जगात घेउन जातो. एखाद्या इंप्रेशनिस्ट चित्रकाराप्रमाणे विक्रम, एखाद्या जागेचे, व्यक्तिचे, अनुभवाचे त्याच्या मनावर पडलेले प्रतिबिंब, तो ठसा आपल्यापर्यंत जिवंतपणे पोहचवण्यात कमालीचा यशस्वी ठरतो. तुर्फानचा उकाडा असो वा विरळ हवेने झालेली डोकेदुखी; चिनी नोकरशाहीने दिलेला मनःस्ताप असो अथवा तिबेटी आदरातिथ्य, प्रत्येक अनुभव आपल्यालाही तितक्याच ताकदीने मिळतो.

प्रवासवर्णन हे केवळ ठिकाणे, इमारती, इतिहास, निसर्ग इतक्या पुरतेच मर्यादित राहिले तर त्यात फार जीव उरत नाही. या सर्वापलिकडे जाउन तिथले लोक, त्यांचे जीवन याचा खरा रंग जर मिसळला तर ते जास्त गहिरे होते. विक्रम सेठ त्याही पलिकडे जाउन त्या जीवनाचा एक भाग बनून जातात आणि मग जे वास्तव समोर येते ते एकाच वेळी मनोहर आणि भेदकही असते.
अर्थात असे होण्यासाठी 'टूरिस्ट' पणाची चौकट मोडून सामान्यांच्या आयुष्यात घुसावे लागते आणि हे होण्यासाठी विक्रमने केला तसा प्रवास करावा लागतो- ट्रक्समधून लिफ्ट मागत, थंडी-वारा-दलदलीतून रस्ता काढत, सरकारी नियमांचे अडथळे पार करत. एकापेक्षा एक नमुनेदार व्यक्तिमत्वांची भेट घडवत चाललेला हा त्याचा प्रवास अत्यंत हृद्य आहे. जगात सर्वत्र सामान्य लोक एकसारखेच असतात, त्यांची सुखःदुखे, आशा-आकांक्षा सारख्याच असतात; फरक पडतो तो त्यांच्या राजकिय वातावरणाने, हे सत्य त्यातून पुन्हा अधोरेखीत होते.

या सगळ्यापुढे जाउन विक्रमचे राजकिय-सामाजिक परिस्थितीचे 'विश्लेषका'चा आव न आणलेले निरीक्षण, भारत-चीनची प्रगल्भ तुलना आणि सर्वात सुंदर-सहजपणे होणारे त्याचे आत्मचिंतन या पुस्तकाला एका वेगळ्याच पातळीवर नेउन ठेवते.

१९८१ पासून आजतागायत जग आणि त्यातही चीन प्रचंड बदलला, संदर्भही बदलले. पण तरीही हे पुस्तक मात्र काळाच्या कसोटीला पुरुन उरते कारण ते मुळात मानवी संवेदनशीलतेबद्दल आहे आणि ती तर कालातीत आहे.