तू झोप...मी जागा आहे (?)

'काय एशिझेड काय?' 'नाय आर्केलॉजिचे काम हाय'.
देउळच्या या पहिल्या संवादातच हा सिनेमा कशाबद्दल बोलणार आहे, लेखक-दिग्दर्शकाचा नव्या ग्रामिण अवकाशाचा अभ्यास, त्याची नर्मविनोदी शैली सगळं एकदम समोर येतं. आणि सिनेमा तुमची एकदम पकड घेतो.
वळू आणि विहिरमधून दिसलेले पश्चिम महाराष्ट्राच्या कुठल्याही कोपर्‍यातले गाव. कोरडे,उजाड, प्रचंड माळ. इरसाल, बेरकी, भोळी; माणसासारखी खरीखुरी माणसं. वळू आणि विहिरी प्रमाणेच 'देऊळ' कथानकाचा मुख्य मुद्दाही आणि रुपकही. तारशहनाईच्या आसमंत भरुन टाकणार्‍या लकेरीही तशाच.

श्रद्धा आणि अंधश्रद्धा, माणुसकी आणि व्यवहार, विकास आणि त्याचे राजकारण, शहरी आणि ग्रामिण; अशा अनेक धाग्यांचा वापर करुन तयार केलेला हा पट. आता हा विषयच इतका मोठा की त्यातले सगळे ताण आणि गुंते एकदम दाखवणे शक्य नाही. एका बाजूला त्याचा डॉक्यु-ड्रामा होण्याचा आणि दुसर्‍या टोकाला काहीतरी उथळ टिकाटिप्पणी यापलीकडे न जाउ शकणे, नुसतेच कोरडे समालोचन होणे असाही धोका. लेखक-दिग्दर्शकाने हे दोन्ही टाळण्यात यश मिळवले आहे कारण हा सिनेमा गावाचे नुसते चित्रण करीत नाही तर त्याच्या पोटात शिरुन तुम्हाला त्यांच्यापैकी एक करुन टाकतो. त्यांचा संघर्ष आपला बनतो, त्यांचा मुद्दा आपल्याला पटतो. आपल्याला 'दत्त दिसले' ह्या केश्याच्या ठामपणावर आपला विश्वास बसतो, 'कुठेतरी काहीतरी चुकतेय' ही अप्पांची सलही जाणवते आणि 'सगळा चकच़काट फक्त शहरात? इथली शांतता जायला नको म्हणून आम्ही कायम शेणातच रहायच?' हा भाउंचा प्रश्नही अनुत्तरित करतो.

'सर्वंकष विकास' किंवा इनक्लुझिक डेव्हलपमेंट ही संकल्पना गेल्या काही वर्षात जोरात आहे. शहरीकरणाच्या रेट्याखाली खेडी पिचत आहेत अशा आरोळ्याही उठत आहेत. शहरीकरण करणारे आणि या आरोळ्या मारणारे दोन्ही शहरीच. खेड्यातल्या लोकांना काय हवे आहे हा प्रश्न त्यांना कोणी विचारलाय? राजकारणी आपल्या साठमारीत दंग. अशा परिस्थितीत समोर जो सर्वात आकर्षक पर्याय येतो त्याला स्विकारणे ही आपल्या ग्रामिण भागाची नैसर्गिक प्रतिक्रिया आहे. मग तो देऊळ बांधण्याचा असो वा साखर कारखाना काढण्याचा. ही अपरिहार्यता आणि असहाय्यता अत्यंत टोकदारपणे दाखवण्यात या सिनेमाने यश मिळवले आहे.

हा सिनेमा प्रश्नांची सोपी, रेडीमेड उत्तरे देत नाही, पण विचार करायला भाग मात्र पाडतो. केश्याचे पात्र अर्थातच सिनेमाच्या कथनाचा आत्मा आहे. त्याच्या 'विश्वासा'मुळे सुरु झालेले प्रश्नचक्र तो त्याच्या पद्धतीने सोडवतो, ते उत्तर त्याच्यासाठी बरोबर आहे. असा प्रवास आपणही करावा आणि निदान स्वतःपुरतेतरी उत्तर मिळवावे एवढा धक्का तरी हा सिनेमा देतोच.

सिनेमाच्या तांत्रिक बाजू हा तर स्वतंत्र लेखाचा विषय व्हावा. ग्रामिण महाराष्ट्राचे इतके यथार्थ चित्रण फार क्वचित पहायला मिळते. फाट्यावरील चहाच्या दुकानातल्या कपापासून ते 'बोलेरु' पर्यंत सगळे काही अचूक! सुरुवातीच्या श्रेयनामावलीतला 'सँड आर्ट्'चा वापरही अप्रतिम. छायाचित्रण नेत्रसुखद (रखरखीत माळभाग किती सुंदर वाटू शकतो, विषेशतः रात्रीच्या दृष्यात!) तर आहेच पण अत्यंत बोलके आहे. मध्यंतरानंतरच्या पहिल्याच फ्रेममधे, तयार झालेले देऊळ आणि त्यासरशी गावाचा बदलेला तोंडवळा एका झटक्यात शंभर वाक्ये बोलून जातो.

पात्रांचे 'कॅरेक्टरायझेशन' तर उत्तमच अगदी 'शून्य मिनिटात' सगळीकडे पोचणार्‍या भाउंपासून, 'जांबुवंतराव जेवतायत' चा ठसका दाखवणार्‍या बाईपर्यंत, अगदी लहान पात्रेही जिवंत होउन येतात. या बाबतीत प्रभावळकरांचा आप्पाच थोडा कमी जमला आहे. कदाचित प्रोमोजमुळे 'नाना-दिलीप' जुगलबंदी दिसणार अशी अपेक्षा वाढली होती त्याचाही प्रभाव असेल. 'दत्त दत्त दत्ताची गाय' या परंपारिक रचनेचा कथा पुढे नेण्यासाठी अत्यंत चपखल वापर केला आहे.

'तू झोप... मी जागा आहे!' म्हणत आपल्याला जागे करणारा हा सिनेमा............ बघाच!