हाताची घडी तोंडावर बोट!

(बदली शिक्षक म्हणून आमच्या राज्यात शाळांमध्ये काम करता येतं. त्यासाठी शिक्षणक्षेत्रातील पदवी नसली तरी चालते, पण प्रशिक्षण घ्यावं लागतं. मी तीन चार वर्ष हे काम केलं, तेव्हा आलेल्या अनुभवांपैकी ह्या गमतीदार आठवणी. स्पेशल प्रोग्रॅमधली मुलं मात्र झोप उडवतात त्यांच्या वागण्याने आणि ती ज्या परिस्थितीत वाढत असतात ते पाहून. त्यावर नंतर केव्हातरी.)

महाविद्यालयात असताना घराजवळच्या पोलिस लाईनीतल्या मुलांच्या घेतलेल्या शिकवण्या एवढ्या पुण्याईवर मी अमेरिकेतल्या शाळेत शिकवायला जायचा बेत जाहिर केला आणि खिजवल्यासारखा हसला नवरा. तिकडे केलं दुर्लक्ष पण मुलगा म्हणाला,
"आई, तू गणित शिकवणार शाळेत जावून?"
"मग? शिकलेली आहे मी भारतात."
"पण तुला नाणी कुठे येतात ओळखता?"
"तुला कुणी सांगितलं?"
"मी क्वार्टर मागितलं की तू एकेक नाणं काढून त्याच्यावरचं चित्र बघतेस, चित्र कुणाचं ते कळत नाही तुला."
"हे बघ, गांधीजी असतात का त्या नाण्यावर? (नोटांवर असतात हे ठाऊक आहे, पण तेच मनात भिनलेलं आहे) नाही ना? मग कसं ओळखणार रे?"
"पण मग कशाला बघतेस चित्र?"
"उद्योग नाही म्हणून. पुढे बोल."
"क्वार्टर म्हणून डाईम देतेस असं सांगत होतो."
"भारतातली नाणी आणून दे मला. बघ किती पटकन ओळखते ते. तू अभ्यासाला बस आता."
त्याला घालवला खरा, पण पहिले धडे नाण्याचे घ्यावे लागणार हे लक्षात आलं. शाळेत जायच्या आदल्या दिवशी नवर्‍याला म्हटलं,
"काही आलं नाही तर तुला फोन केला तर चालेल ना?"
"तुझं अडणार म्हणजे गणित. एखादाच तास असेल तर चालेल."
त्याच्या आँफिसातला फोन मी शाळेत असताना सारखाच घणघणायला लागला.
"मला वर्क फ्राँम होम पोझिशन मिळते का पाहतो आता. म्हणजे दोन दोन नोकर्‍या घरातूनच करता येतील."
मी न ऐकल्यासारखं करत तयारी करत होते.
नाणी पुठ्यावर चिकटवून खाली नावं लिहली. मुलांसमोर फजिती नको.
पहिला दिवस. दुसरीचा वर्ग. मार्च महिन्यातला सेंट पॅट्रीक डे.
गोष्ट वाचून दाखवायची होती. तसं सुरळीत चाललं होतं. Leprechaun इथे गाडी अडली. उच्चार लेप्रचॉन की लेप्रचन? का काहीतरी वेगळाच. मी एकदा हा एकदा तो, दोन्ही उच्चार करत गाडी हाकली. घरी येवून म्हटलं आज लेपरचनची गोष्ट सांगितली. मुलाचं आपलं खुसखुस, खुसखुस.
"हसु नको. नीट सांग काय ते."
"लेप्रीकॉन आहे ते" वर म्हणाला,
"तू माझ्या वर्गावर येवू नको. घरीच शिकव मला काय असेल ते."

त्याच्या नाही पण दुसर्‍या वर्गांवर जाण्याची माझी चिकाटी दांडगी. दुसर्‍या दिवशी गेले तर संगीताचा वर्ग माझ्या माथ्यावर मारलेला. सारेगमप ही मला कधी सुरात म्हणता आलं नाही तिथे मी काय संगीत शिकवणार आणि तेही इंग्लिशमध्ये.
मी कार्यालयात गेले. माझे थरथरणारे हात, भेदरलेला आवाज याने काही फरक पडला नाही,
"आज वेळ मारुन ने. उद्या कुणालातरी आणतो आम्ही."
धक्काच बसला, माझं काम वेळ मारुन नेणं होतं. मेलं, घरी तसंच, इथेही तेच. कुण्णाला म्हणून किंमत नाही माझ्या कामाची.
रागारागातच वर्गात सूर लावला. दिवसभर भारंभार मुलं येत होती संगीत शिकायला. आऽऽऽऽ लावता लावता थकून जायला झालं. कुणी काही विचारलं की थातूर मातूर उत्तरं देऊन भागत नाही पोरांसमोर. उलट सुलट विचारत राहातात. एकदा बिंगं फुटतय असं वाटलं तसं एका मुलाला वर्गाच्या बाहेर काढलं. तो हटून बसला.
"मिस, मी का जायचं वर्गाच्या बाहेर?"
"मला तोंड वर करुन विचारतो आहेस. जा म्हणतेय तर व्हायचं बाहेर." आमच्यावेळेस होतं का असं धाडस शिक्षकांना विचारण्याचं. त्यावेळेस मिळालेल्या काही काही शिक्षांचं कोडं मला अजून उलगडलेलं नाही पण हे त्या मुलाला काय कळणार, कप्पाळ. कारण सांगितलं तसा तो बसला बाहेर जावून. थोड्यावेळाने एक उंच शिडशिडीत माणूस दारावर टकटक करत.
’हा शिक्षक की पालक?’ विचार मनात येतोय तोच तो म्हणाला,
"बरं दिसत नाही मुल बाहेर, आत घे त्याला."
'बरं दिसायला काय ती झाडाची कुंडी आहे?' हे मनातल्या मनात
मी घरात नाही पण बाहेर जरा टरकूनच वागते. तू कोण सांगणारा वगैरे न विचारता मुकाट्याने त्याला आत घेतलं. नंतर कळलं की शाळेचा प्रिन्सिपाँल होता तो किडकिड्या.

त्यानंतर रोज रात्री इंग्लिश गाणी शिकण्याचा सपाटा लावला मी घरी, कारण इतकं सगळं होऊनही त्या शाळेने माझी सलग पंधरा दिवसासाठी संगीत शिक्षिका म्हणून नेमणुक करुन टाकली होती. पोरं कितपत शिकली देवजाणे पण मला बरीच गाणी यायला लागली आणि नवरा, मुलगा दोघांना जी काही इतर गाणी येत तीही विसरले ते दोघं. नवरा तर म्हणाला,
"तसा मी बरा कमावतोय की, तुला खरंच गरज आहे का गाणीबिणी शिकवण्याची?" मी उत्तर न देता मोठ्याने गाणं म्हणत राहिले.

सगळी गोरी मुलं मला तरी सारखीच दिसतात. त्यामुळे एखाद्या भारतीय मुलाला मी माझं लक्ष्य बनवायची वर्गाच्या बाहेर पडणार असू तर. तिथेही थोडाफार गोंधळ होतोच. सगळी दाक्षिणात्य मुलंही मला एकसारखीच वाटतात. त्या दिवशी मुलांना खेळायला घेऊन गेले मैदानावर. कसं कोण जाणे पण बाहेर जाताना नेलेली मुलं आत येताना बदलली. ती सुद्धा मुकाट्याने चला म्हटल्यावर रांग करुन उभी राहिली आणि आली आपली माझ्याबरोबर. वर्गापाशी पोचल्यावर कुणाचं तरी धाडस झालं,
"मिस...."
"मिस एम" माझ्या नावाची आठवण करुन दिली मी. नुसतं मिस काय...., आदर म्हणून नाही कार्ट्यांना.
"आम्ही तुमच्या वर्गातली मुलं नाही."
"ऑ?" मला पुढे काय बोलावं ते कळेना. दातखिळी बसल्यागत विचारलं,
"मग माझा वर्ग कुठे आहे? आणि तुमच्या शिक्षिकेला कळलं नाही तुम्ही माझ्याबरोबर निघालात ते?"
"ती सुद्धा तुमच्यासारखीच आहे."
"बापरे म्हणजे काय म्हणायचं आहे हिला?" माझ्या काळजातली धडधड लपवित विचारलं,
"म्हणजे सबस्टीट्युट का?"
"हो" हुऽऽऽऽश
मग आम्ही दोघी बदली शिक्षिकांनी परत मुलांची अदलाबदल केली.

हे तसे जरा बरे प्रसंग माझ्या आयुष्यातले. स्पेशल म्हणजे काय त्याचा अनुभव यायच्या आधीचे. स्पेशल वर्गात उभी राहिले आणि कल्लू आडदांड मुलं बघून घाम फुटला. मला वाटलं होतं वर्गात फक्त बारा मुलं आणि काहीतरी स्पेशल करायला मिळणार. पण दृश्यं वेगळं होतं.
"व्हॉटस युवर नेम?"
घाबरत मी म्हटलं.
"आय डोंट रिमेंबर"
"व्हॉट?"
"यू कॅन कॉल मी मिस जे." जेहत्ते ठायी काय असतं ते डोळ्यासमोर नाचलं.
तेवढ्यात;
"स्टुपिड"
"बास्टर्ड"
असं जोरजोरात किंचाळत दोन मुली मैदानात उतरल्या. चिंतातूर चेहर्‍याने मी नुसतीच पहात राहिले. त्याचं भांडण कसं संपवायचं ते कळेना. तितक्यात देवदूतासारखी एक शिक्षिका अवतरली. बटणं दाबल्यासारखी तिने "स्टॉप, स्टॉप" म्हणत दोघींच्या वेण्या ओढल्या. मला खरं तर आता रणांगण सोडून पळायचं होतं. यापेक्षा लेखन बरं.
"धिस इज जस्ट अ स्टार्ट." तिने धमकी दिल्यासारखं म्हटलं. मी घाबरुन मान डोलावली. दुर्दैवाने चारी बाजूने घेरणं म्हणजे काय हे मला थोड्याच वेळात कळायचं होतं. पोराना मैदानावर नेलं की आवाज, मारामारी, गोंधळ कुणाला समजणार नाही. मला हे सुचलं म्हणून मी माझ्यावरच खुष झाले. पण कसलं काय जेवणानंतर बाहेर धो, धो पाऊस. शाळेच्या जिममध्ये नेलं मग त्या कार्ट्याना.
"नीट खेळा, मी बसले आहे इथे बाकावर." एका दिशेने माना हलल्या.
मी ही निवांत वेळेची स्वप्न पहात बाकाच्या दिशेने मोहरा वळवला. कुठलं काय, माझी पाठ वळल्या वळल्या झोडपलं त्यांनी एकमेकांना बास्केटबॉलने. मलाही ओरडत ओरडत माझ्या दिशेने येणारा बॉल चुकवण्याच्या प्रयत्नात व्यायाम व्हायला लागला. हळूहळू एकेक जण लागलं, लागलं करत बर्फ लावायला शाळेच्या कार्यालयात. जेनीफर तर बेशुद्ध होवून खाली पडली. माझं मस्तक आता फिरलं. पोरांनी फार पिडलं. माझी असती तर....
"उठ मेले, तुला काही झालं तर आई, वडिल कोर्टात खेचतील मला. दिवाळच निघेल माझं."
दोन्ही खांदे धरुन तिला उभं केलं. गदागदा हलवलं.
"आय कॅन्ट ब्रीद...आय कॅन्ट ब्रीद" डोळे गरागरा फिरवत ती तेवढं मात्र म्हणू शकत होती.
"मी टू...." मी पुटपुटले. पण एकदम झाशीची राणी संचारली अंगात.
"जेने, तुझ्या शिक्षिकेने नोट लिहली आहे या तुझ्या वागण्याची. नाटक करु नकोस."
डोळे गरागरा फिरवले तिने. वाटलं हिच थोबाडीत देतेय की काय माझ्या नाटकी म्हटलं म्हणून. पण जादू झाल्यासारखी जेनीफर तरतरीत झाली. त्यानंतर पुन्हा सगळं त्याच क्रमाने पार पडत राहिलं. शेवटी मीही कार्यालयातून बर्फाचा भलामोठा तुकडा आणला आणि डोक्यावर ठेवला माझ्या.

रडत खडत मी बदली शिक्षिकेचं कार्य पार पाडत होते ते एका समरप्रसंगाला तोंड देईपर्यंत.
शाळेत पोचले तर बार्बरा जवळीक दाखवित पुढे आली.
"तुझ्यावर कठीण काम टाकणार आहे आज."
चेहरा पडलाच माझा. पण उगाचच हसले. चेहरा कुठे पडला ते समजत नाही त्यामुळे असं आपलं मला वाटतं.
"नवीन शिक्षक आहे आज तुझ्या मदतीला."
"नो प्रॉब्लेम." एवढं काय करायचं अगदी एखाद्याला अनुभव नसेल तर.
"आय नो हनी." याचं हनी, बनी म्हणजे पुढच्या संकटाची नांदी असते. मी कान टवकारले.
"द अदर टिचर इज डेफ..." ती घाव घालून मोकळी झाली. तो झेलायचा कसा हा माझा प्रश्न. माझ्या आत्मविश्वासाचा बंगला कोसळलाच. इथे सगळे अवयव धड असणार्‍यांशी माझ्या मराठी इंग्लिश बोलण्याची कोण कसरत. त्यात हा बहिरा. म्हणजे मग मुका पण असेल का?
जेफचं आगमन झालं आणि नकळत ओठ, तोंड, हात आणि अंग, एकेका शब्दाबरोबर सगळे अवयव हलायला लागले. फार अस्वस्थ झाले मी की बघतच नाही दुसरा ऐकतो आहे की नाही. बोलतच सुटते. त्याच्या ओठांच्या हालचालींशी ताळमेळ घालणं पाचव्या मिनिटाला माझ्या आवाक्याबाहेर गेलं. प्रत्येक मुलाला हातवारे करत आधी माझी आणि नंतर त्याची ओळख हा कार्यक्रम बराच वेळ चालला. त्याच्या ओठांच्या हालचाली समजेना झाल्या तसा मी कागद सरकावला.
"यु आर स्लो लर्नर...."
"व्हॉट?" मी एकदम डोळे वटारले.
"अदर्स अंडरस्टॅड्स माय लिपमुव्हमेंट क्विवली."
"मी अदर नाहीये पण."
दिवसभर आम्ही प्रेमपत्र लिहित असल्यासारखे चिठ्ठ्या फाडत होतो. मध्येच तो भारत पाक संबंधावरही घसरला, मग तर काय तागेच्या तागे फाडल्यागत मी लिहीत राहिले. नंतर नंतर मी तो बहिरा हे विसरुन जोरजोरात भाषणही दिलं त्याला या विषयावर. पोरं बिचारी कशीनुशी होऊन, न कळणारं सारं मुकाट ऐकत होती.

घरी आले की नवरा आणि मुलगा जादुच्या गोष्टी ऐकायला तयार असल्यासारखी सज्ज असायची. नवरोजी चहाचा आयता कप हातात देत श्रवण भक्तिला तयार. रोज एका चहाच्या कपावर इतकी करमणुक? त्यांना त्याची फार सवय व्हायला लागली तसा त्यांचा तो आनंद माझ्या पचनी पडेना त्यामुळे एक दिवस हे शिकवण्याचं महान कार्य सुरु केलं तसंच ते बंदही. माझ्या त्या निर्णयाने बर्‍याच मुलाचं कल्याण झालं असावं असं मी सोडून सर्वांचं ठाम मत आहे. असु द्यावे ते तसे बापडे