‘अर्थार्जन करणार्‍या महिलांचे व्यावसायिक कामाच्या ठिकाणी होणारे लैंगिक शोषण' : माहिती, प्रतिबंध व उपाय

जगाच्या पाठीवर सर्वच स्त्रियांना कधी ना कधी लैंगिक शोषणाचा / उपद्रवाचा सामना करावा लागतो. अश्लील शेरे, स्पर्श, शीळ, कटाक्ष वगैरे गोष्टी तर नेहमीच्याच असतात. कदाचित त्यांना सामान्य असेही म्हणता येईल. आणि अर्थार्जन करण्यासाठी घराबाहेर पडणाऱ्या स्त्रियांनाही अशा अनुभवांना सामोरे जावे लागते. अनेकदा पुरुषप्रधान कार्यक्षेत्रात पदार्पण करताना स्त्रियांना त्याचा जास्तच उपद्रव होतो असे म्हटले तरी ते वावगे ठरणार नाही. त्यामुळे कामाच्या ठिकाणी होणारे लैंगिक शोषण हे एकाप्रकारे हिंसेचेच दुसरे रूप आहे. त्यात भेदभाव करण्याची, गैरफायदा घेण्याची वृत्ती ठासून भरलेली असून भीती, दहशत, धोका यांच्या बळावर ही प्रवृत्ती अजूनच फोफावताना दिसते.

भारतासारख्या देशातही पुरुषांनी स्त्रियांवरचे आपले वर्चस्व, हुकुमत वेगवेगळ्या प्रकारे सिद्ध करणे ही काही नवी गोष्ट नाही. लैंगिक शोषण हे त्याचाच एक भाग म्हणता येईल. त्याचा उद्देश स्त्रियांना त्यांची कमजोरी, दुर्बलता आणि दुय्यम दर्जा दाखवून देणे हा आहे. ज्या समाजात स्त्रियांसंदर्भात थेट व अप्रत्यक्ष स्वरूपातील हिंसा ही पुरुषप्रधान संस्कृतीचाच एक हिस्सा मानली जाते तिथे स्त्रियांनी त्यांच्या भूमिकेला साजेसे वर्तन करणे अपेक्षित असते व तसेच करवूनही घेतले जाते. ह्या पुरुषप्रधान नीतीमूल्यांची आणि स्त्री-पुरुषांच्या दृष्टीकोनाचीच लैंगिक शोषण थांबवण्यास मुख्य अडचण होते.

लैंगिक शोषण हे अनेकदा अंतर्गत, छुपे आणि सर्व प्रकारच्या संघटनात अस्तित्वात असते हे ह्याअगोदर झालेल्या अभ्यास सर्वेक्षणांवरून सिद्ध झाले आहे. तरीही त्याकडे एक समस्या म्हणून पाहिले जात नाही. त्याचे पायरी-पायरीने उच्चाटन करण्याकडे कल दिसत नाही. जवळपास काम करणाऱ्या ४० ते ६० टक्के स्त्रियांना भेडसावणारी ही समस्या आहे. आणि स्त्रिया व नोकरदाते दोघांसाठीही तेवढीच काळजी करायला लावणारी बाब आहे.

तेव्हा कोणत्याही प्रकारच्या लैंगिक शोषणाविरुध्द लढा द्यायचा तर प्रथम लैंगिक शोषण म्हणजे नक्की काय हे जाणून घ्यायला हवे. तसेच सहकारी, कर्मचारी, मित्रमंडळी, प्रशासक, एम्प्लॉयर्स आणि कायदा निर्माण करणारे.... सर्वांच्याच दृष्टीकोनात बदल घडवून आणणे कसे जरुरीचे आहे हेही जाणायला हवे.

प्रस्तुत लेखात ह्याविषयाच्या विविध पैलूंना एकत्र संकलित करून त्यांसंबंधी माहिती देण्याचा प्रयत्न केला आहे.

लैंगिक शोषण : कायदा काय सांगतो?

सुप्रीम कोर्टाच्या निर्णयानुसार

According to The Supreme Court definition, sexual harassment is any unwelcome sexually determined behaviour, such as:-

Physical contact
A demand or request for sexual favours
Sexually coloured remarks
Showing pornography
Any other physical, verbal or non-verbal conduct of a sexual nature.

Sexual Harassment takes place if a person:

subjects another person to an unwelcome act of physical intimacy, like grabbing, brushing, touching, pinching etc.

makes an unwelcome demand or request (whether directly or by implication) for sexual favours from another person, and further makes it a condition for employment/payment of wages/increment/promotion etc.

makes an unwelcome remark with sexual connotations, like sexually explicit compliments/cracking loud jokes with sexual connotations/ making sexist remarks etc.

shows a person any sexually explicit visual material, in the form of pictures/cartoons/pin-ups/calendars/screen savers on computers/any offensive written material/pornographic e-mails, etc.

engages in any other unwelcome conduct of a sexual nature, which could be verbal, or even non-verbal, like staring to make the other person uncomfortable, making offensive gestures, kissing sounds, etc.

It is sexual harassment if a supervisor requests sexual favours from a junior in return for promotion or other benefits or threatens to sack for non-cooperation.

It is also sexual harassment for a boss to make intrusive inquiries into the private lives of employees, or persistently ask them out.

It is sexual harassment for a group of workers to joke and snigger amongst themselves about sexual conduct in an attempt to humiliate or embarrass another person.

Quid pro quo and hostile work environment are the two broad types of sexual harassment.

Sexual harassment at workplace is generally classified into two distinct types. 'Quid pro quo', means seeking sexual favours or advances in exchange for work benefits and it occurs when consent to sexually explicit behaviour or speech is made a condition for employment or refusal to comply with a 'request' is met with retaliatory action such as dismissal, demotion, difficult work conditions. 'Hostile working environment' is more pervasive form of sexual harassment involving work conditions or behaviour that make the work environment 'hostile' for the woman to be in. Certain sexist remarks, display of pornography or sexist/obscene graffiti, physical contact/brushing against female employees are some examples of hostile work environment, which are not made conditions for employment.

UNWELCOME

UNWELCOME is the key in defining sexual harassment. It is the impact and effect the behaviour has on the recipient that will define the behaviour as sexual harassment.

What is a workplace? A workplace is any place where working relationships exist, where employer - employee relations exist.

कोणत्या कायद्याच्या अंतर्गत लैंगिक शोषणाच्या केसेसमध्ये दावा ठोकता येतो?

Laws Under Which A Case Can Be Filed
Section 209, IPC deals with obscene acts and songs and lays down:

Whoever, to the annoyance of others:

does any obscene act in any public place or
sings, recites or utters any obscene song, ballad or words in or near any public place, shall be punished with imprisonment of either description for a term, which may extend to 3 months or with fine or both. (Cognizable, bailable and triable offense).
Section 354, IPC deals with assault or criminal force to a woman with the intent to outrage her modesty and lays down that:

Whoever assaults or uses criminal force to any woman, intending to outrage or knowing it to be likely that he will thereby outrage her modesty, shall be punished with imprisonment of either description for a term which may extend to two years, or with fine or both.

Section 509, IPC deals with word, gesture or act intended to insult the modesty of a woman and lays down that:

Whoever intending to insult the modesty of any woman utters any word, makes any sound or gesture, or exhibits any object intending that such word or sound shall be heard, or that such gesture or object shall be seen by such woman, or intrudes upon the privacy of such woman, shall be punished with simple imprisonment for a term which may extend to one year, or with fine, or both. (Cognizable and bailable offense).

Civil suit can be filed for damages under tort laws. That is, the basis for filing the case would be mental anguish, physical harassment, loss of income and employment caused by the sexual harassment.

Under the Indecent Representation of Women (Prohibition) Act (1987) if an individual harasses another with books, photographs, paintings, films, pamphlets, packages, etc. containing "indecent representation of women"; they are liable for a minimum sentence of 2 years. Further section 7 (Offenses by Companies) holds companies where there has been "indecent representation of women" (such as the display of pornography) on the premises guilty of offenses under this act, with a minimum sentence of 2 years.

(संदर्भ : http://www.tax4india.com/indian-laws/labour-law/sexual-harrasment-at-wor...)

जरा हीच माहिती मराठीत पाहूयात.

(रागिणी चंद्रात्रे ह्यांच्या लोकसत्तामध्ये छापून आलेल्या लेखातून साभार)

अर्थार्जन करणार्‍या स्त्रियांना नोकरीचे ठिकाणी सहन कराव्या लागणार्‍या लैंगिक छळास Women Sexual Harrassment at Work Place (WSHWP) ‘महिलांचे व्यावसायिक कामाच्या ठिकाणी होणारेलैंगिक शोषण‘ अशी संज्ञा आहे.

स्त्रीच्या मनाविरुद्ध केलेला कोणताही शारीरिक जवळिकीचा प्रयत्न ‘लैंगिक शोषण‘ या सदरात मोडतो. अगदी बॉसपासून, सहकारी, कनिष्ठ कर्मचारी, ऑफिसमध्ये कामाला असलेली कोणीही व्यक्ती जर कोणत्याही प्रकारे अशी मनाविरुध्द शारीरिक जवळीक साधायचा प्रयत्न करत असेल तर ते ह्याच प्रकारात मोडते. स्त्रियांसमोर अश्लील विनोद करणे, त्यांच्या दिसण्यावरून, पोषाखावरून भाष्य करणे, ऑफिसचे काम करताना द्वयर्थी (वरवर सहज, पण ज्यातून अश्लील अर्थ सूचित होऊ शकतो अशी) भाषा वापरणे, स्त्री-कर्मचार्‍यांच्या मनावर विचित्र ताण येईल असे वागणे... हे सर्वच प्रकार लैंगिक शोषणामध्ये मोडतात. याशिवाय काम करताना उगाचच स्पर्श करणे, रोखून पाहत राहणे, अप्रत्यक्षपणे शरीरसुखाची मागणी करणे, लिफ्टमध्ये मुद्दाम स्त्री-सहकार्‍यांना चिकटून उभे राहणे, स्वच्छतागृहात अश्लील मजकूर लिहिणे, कधी कधी पारदर्शक केबिनमधून मुद्दाम एखादीकडे एकटक रोखून पाहत राहणे, इ. प्रकारे स्त्रियांचे शोषण होऊ शकते.

या सर्वच प्रकारांमुळे महिलांना कार्यालयात निरोगी वातावरण मिळू शकत नाही. त्यांच्या कार्यक्षमतेवर त्याचा परिणाम होतो. एखादा अश्लील टोमणा त्यांचा अख्खा दिवस बरबाद करू शकतो. या सगळ्याची तक्रार कुठे करावी? घरच्यांना सांगावे का? ते ही अडचण समजून घेतील का? अशा अनेक प्रश्नांनी कर्मचारी महिला त्रस्त होत असतात.

कोणत्याही वयोगटातील स्त्रियांचे कार्यालयांत अशा प्रकारे लैंगिकशोषण होऊ शकते. बॉस, बरोबरचे सहकारी, चतुर्थश्रेणी कामगार अशा कोणाकडूनही हे शोषण होऊ शकते. अशा संबंधांना संमती न दिल्यास वा त्याबद्दल तक्रार केल्यास बढती नाकारणे, अन्य तर्‍हेने त्रास देणे असे प्रकारही अनेक कार्यालयांतून घडताना दिसतात.

घटनेच्या ‘१९-अ‘ या कलमानुसार, प्रत्येक व्यक्तीला कोणताही व्यवसाय वा नोकरी आत्मसन्मानपूर्वक करण्याचा अधिकार आहे. स्त्रियांच्या या हक्कावर वर उल्लेखिलेले प्रकार गदा आणतात आणि म्हणून ते दंडनीय आहेत. तरीही १९९७ पर्यंत अशा प्रकारच्या गुन्ह्यांसाठी किंवा त्यांची तक्रार करण्यासाठी कोणतीही सुविधा उपलब्ध नव्हती. ९७ साली राजस्थानातील भँवरीदेवी या ग्रामसेविकेने एका अल्पवयीन मुलीचा होणारा विवाह थांबविण्याचा प्रयत्न केला. हे सहन न होऊन विवाहात सहभागी असणार्‍या उच्चवर्णीय व्यक्तींनी भँवरीदेवीवर सामूहिक बलात्कार केला. भँवरीदेवी आपले सरकारी कर्तव्य बजावत असताना हा प्रसंग तिच्यावर उद्‌भवला. एक प्रकारे हे तिचे कामकाजाच्या ठिकाणी झालेले लैंगिक शोषणच होते. मात्र, त्यावेळी कायदा तिला कोणतीही मदत करू शकला नाही. कारण या गुन्ह्यासंबंधी कोणतीच कायदेशीर तरतूद तेव्हा नव्हती. या घटनेसंबंधात राजस्थानातील स्वयंसेवी महिला संघटनांनी एकत्र येऊन सर्वोच्च न्यायालयात राजस्थान सरकारविरुद्ध खटला दाखल केला. ही केस ''VISHAKHA AND OTHERS VS RAJASTHAN STATE'' या नावाने ओळखली जाते.

या केसच्या निमित्ताने सर्वोच्च न्यायालयाने WHWP साठी काही मार्गदर्शक तत्त्वे सांगितली. त्या-नुसार सर्व सरकारी, निमसरकारी, खाजगी तसेच सार्वजनिक क्षेत्रातील कार्यालयांत महिलांच्या होणार्‍या लैंगिक शोषणाची तक्रार ऐकून निवाडा देण्यासाठी एक ''Women Complaints Committee'' असावी व त्यात ५० टक्के सदस्य महिला असाव्यात, स्वयंसेवी महिला संघटना, महिला आयोग यांचे प्रतिनिधी असावेत, तसेच कायदेतज्ज्ञ, तक्रार करणारी स्त्री व ज्याच्याविरुद्ध तक्रार आहे तो पुरुष या दोघांच्याही खात्याचे प्रमुख त्या कमिटीत असावेत व स्त्रियांनी या कमिटीकडे आपली तक्रार मांडावी, असे म्हटले. त्यानंतर अशी कमिटी प्रत्येक कार्यालयात, विद्यापीठांत, महाविद्यालये, हॉस्पिटल सर्वच ठिकाणी अनिवार्य केली आहे.

या कमिटीपुढे जेव्हा एखादी महिला आपल्या शोषणाबद्दल लेखी तक्रार करते, तेव्हा कमिटीचे सदस्य तिची तक्रार व दोन्ही बाजूंचे म्हणणे ऐकून घेतात. सर्व रेकॉर्डस्‌ तपासतात. याद्वारे सत्यशोधनाचा प्रयत्न करतात व दोषी ठरलेल्या कर्मचार्‍याची पगारवाढ थांबवणे किंवा त्याची शिक्षा तत्त्वावर बदली करणे, अशा प्रकारच्या शिक्षा देऊन प्रश्न सोडविण्याचा प्रयत्न केला जातो. येथेही महिलेला न्याय न मिळाल्यास ती राज्य महिला आयोग किंवा न्यायालयात दाद मागू शकते.

महिला आयोग व महिला संघटनांच्या प्रयत्नांमुळे स्त्रियांच्या कार्यालयीन ठिकाणी होणार्‍या शोषणाला पायबंद घालण्यासाठी प्रतिबंधक कायदा बनविण्याचे प्रयत्न सध्या सुरू आहेत. त्यातील काही तपशिलाच्या मुद्द्यांवरून हा कायदा तयार होण्याच्या प्रक्रियेत अडकला आहे. लवकरच तो तयार होईल, अशी आशा आहे.

जोवर आपल्या समाजात स्त्री-पुरुष समानतेची कल्पना पूर्णपणे रुजत नाही व स्त्री ही उपभोग्य वस्तू नसून तीही व्यक्ती आहे, याचे भान समाजाला येत नाही, तोवर अशा समस्या निर्माण होतच राहणार. यासाठी योग्य त्या कायदेशीर तरतुदी, वर उल्लेखिलेल्या समित्या या सर्व गोष्टी महत्त्वाच्या आहेतच, पण सर्वात महत्त्वाची जबाबदारी समंजस व आधुनिक युगात एकत्र काम करणार्‍या स्त्री-पुरुषांची आहे. आपल्या कार्यालयातील वातावरण निरोगी असावे, लिंगभेदापलीकडे एक निखळ मैत्रीचे नाते स्त्री-पुरुष कर्मचार्‍यांमध्ये असावे, असा प्रयत्न उभयपक्षी नक्कीच करता येईल. स्त्री-कर्मचार्‍यांसमोर अश्लील बोलणारा पुरुष एखादाच असतो. उरलेल्यांनी त्याला दाद देणे बंद केले व असले बोलणे इथे चालणार नाही, असे सुनावले, तर तो नक्कीच ताळ्यावर येऊ शकेल.

''Women Complaint Committee'' कडे स्त्रीची तक्रार गेल्यावर त्याची दखल घेऊन चौकशी प्रक्रिया पूर्ण व्हायला सहा महिने ते एक वर्षही लागू शकते. या काळात त्या स्त्रीला आपले मनोबल टिकवणे, ही तारेवरची कसरत असते. आरोप-प्रत्यारोप, चर्चा होत असतात. प्रसंगी पुरुष कर्मचार्‍यांकडून या स्त्रीचेच चारित्र्य चांगले नाही, असा अपप्रचारदेखील केला जाऊ शकतो.

एका केसमध्ये हे चौकशीचे काम सुरू असताना (२३ वर्षे नोकरी झालेल्या स्त्री-अधिकार्‍याने ही तक्रार केलेली होती.), या स्त्रीबरोबर आम्ही कामच करणार नाही, असा पवित्रा पुरुष कर्मचार्‍यांनी घेतला होता. अशा परिस्थितीत अन्यायग्रस्त स्त्रीला सर्वतोपरी मदत करणे, तिचे मनोबल वाढण्यासाठी तिला धीर देणे, हे काम तिच्या ऑफिसमधील मैत्रिणींनीच करायला हवे.

कार्यालयीन कामाच्या वेळात आपल्या कर्तव्याबाबत कठोर राहणे, कार्यसंस्कृती जोपासणे, कार्यालयात काम करताना वापरायला योग्य अशाच कपड्यांचा (Office Wears) वापर करणे, आपले वागणे सतत तपासत राहणे, काम करताना वावरताना पुरुष कर्मचार्‍यांना आपल्या वागण्यातून योग्य तेच संदेश मिळतील, अशा प्रकारची देहबोली ठेवणे- हे सर्व स्त्री-कर्मचार्‍यांनी जाणीवपूर्वक करायला हवे.

कार्यालयात शोषणाचे असे प्रकार होत असतील तर त्या स्त्रीला याविषयी कोणाशी बोलावे, कोणाजवळ तक्रार करावी, असा संभ्रम असू शकतो. तिच्या सहकारी मैत्रिणी चुकीचे वागणार्‍या पुरुष कर्मचार्‍याला योग्य शब्दांत समज द्यायला त्या महिलेला मदत करू शकतात. पण यासाठी महिला कर्मचार्‍यांनी आपसात भगिनीभाव जोपासायला हवा. अशा प्रसंगात ‘मला काय त्याचे? मला तर असा अनुभव येत नाही ना?‘ असा त्रयस्थ विचार न करता मैत्रिणीला मदत करण्याची वृत्ती ठेवायला हवी. आपल्या परिसरात सक्रीय महिला संघटनेची माहिती घेऊन तीमार्फतही हा प्रश्न सोडवू शकतो. डोंबिवलीची ‘परिवर्तन‘ ही संस्था याबाबतीत उल्लेखनीय कार्य करत आहे.

काही खबरदारीचे उपायही आहेत.

प्रत्येक कार्यालयातील महिला कर्मचार्‍यांनी आपल्या कार्यालयात ‘महिला तक्रार निवारण समिती‘ आहे का, याची माहिती करून घेणे अत्यंत आवश्यक आहे. कार्यालयीन लैंगिक शोषणाची तक्रार महिलेला आधी आपल्या कार्यालयाच्या ‘महिला तक्रार समिती‘कडेच करणे बंधनकारक आहे. जर ही समिती योग्य कारवाई करत नसेल किंवा त्यास विनाकारण विलंब होत असेल तर महिला आयोग त्यात हस्तक्षेप करू शकतो. पण सर्वात आधी लेखी तक्रार कार्यालयातील महिला समितीकडेच करणे आवश्यक असते. १९९७ मध्ये सर्वोच्च न्यायालयाच्या मार्गदर्शक तत्त्वानुसार अशी समिती प्रत्येक कार्यालयात अनिवार्य केली गेली आहे. पण आजही अशी समिती अनेक कार्यालयांत स्थापन केली गेलेली नाही असे आढळून येते. याला सरकारी कार्यालयेही अपवाद नाहीत. एखाद्या महिलेची तक्रार आल्यानंतर ‘महिला तक्रार समिती‘ नेमली जाते. यामुळे त्या प्रकरणाची तड लागायला वेळ लागतो. महिलेला होणारा मनःस्ताप वाढतो. यासाठी असे प्रकार कार्यालयात घडत असोत अगर नसोत, अशी समिती योग्य सदस्यांच्या निवडीसह नेमलेली असलीच पाहिजे, असा आग्रह प्रत्येकीने आपल्या व्यवस्थापनाकडे धरला पाहिजे. वारंवार लक्ष वेधूनही अशी समिती स्थापन करण्यात वेळकाढूपणा होत असेल, तर त्याची तक्रार महिला आयोगाकडे करता येते. महिला आयोग संबंधित कार्यालयातील व्यवस्थापनाला याचा जाब विचारून समिती गठन करणे भाग पाडतो. कार्यालयीन तक्रार समितीतर्फे आरोपी पुरुष कर्मचार्‍याची पगारवाढ थांबवणे किंवा शिक्षा तत्त्वावर बदली करणे अशी पावले उचलता येतात. प्रकरण अधिक गंभीर असल्यास ते न्यायालयाकडे सुपूर्द केले जाते व त्या कर्मचार्‍यावरील आरोप सिद्ध झाल्यास त्याला दोन ते तीन वर्षांपर्यंत कारावासही होऊ शकतो. नवीन होऊ घातलेल्या कायद्यान्वये अशा प्रकरणांत स्त्रियांना अधिक संरक्षण व कायदेशीर तरतुदींचा लाभ होऊ शकेल.

मात्र, त्यासाठी कार्यालयीन लैंगिक शोषणाकडे कानाडोळा न करता त्याची तक्रार करणे, दाद मागणे, मुळात अशी तक्रार समिती आपापल्या कार्यालयात आहे ना- याची खातरजमा करणे, कार्यालयातील सहकार्‍यांनी अन्यायाविरोधात एकमेकांना साह्य करणे, यासाठीची धिटाई प्रत्येक कर्मचारी महिलेकडे असायला हवी.

------------------------------------------------------------------------------------------------

एम्प्लॉयर ना उपयुक्त माहिती :

१. सर्वप्रथम तुमच्या व्यवसायाच्या ठिकाणी काम करणार्‍या स्त्रियांना सुरक्षित, लैंगिक शोषणापासून मुक्त वातावरण देणे ही तुमची कायदेशीर जबाबदारी आहे हे जाणा. तुम्हाला तुमच्या नोकरीत असणारे नोकरदार कर्मचारी लैंगिक शोषणासाठी कायद्याने जबाबदार धरु शकतात.

२. लैंगिक शोषणाचा आरोग्यावर विपरीत परिणाम होऊ शकतो हे माहीत असू देत. आरोग्य, आत्मविश्वास, उत्साह आणि कामाच्या परफॉर्मन्सवर त्याचा वाईट परिणाम होतो. लैंगिक शोषणातून निर्माण होणारी चिंता व तणाव यांमुळे असे त्रस्त कर्मचारी कामावर रजा रहाणे, कामात कमी पडणे किंवा आहे ही नोकरी सोडून अन्यत्र नोकरी धरणे असे प्रकार करताना दिसतात.

३. बायका लैंगिक शोषणाबद्दल चूप का रहातात ते जाणून घ्या. लैंगिक शोषणाबद्दल तक्रार नसणे ह्याचा अर्थ तसला काही प्रकार घडतच नाही हा नव्हे. कदाचित अशा प्रकारचा त्रास होणारी व्यक्ती गप्प रहाते कारण तिला तक्रार करणे निरुपयोगी वाटते. तिला वाटतं....

-- त्याबद्दल काहीही कारवाई होणार नाही.
-- त्याला किरकोळ, सामान्य असे स्वरूप देण्यात येईल.
-- तक्रार करणारीची थट्टा, टिंगलटवाळी करण्यात येईल.
-- त्याचे (तक्रार करण्याचे) अनुचित परिणाम होतील.

४. ह्या प्रकारांमुळे तुमच्या संस्थेचा होणारा प्रत्यक्ष, अप्रत्यक्ष खर्च व तोटा कसा होतो ते जाणून घ्या :

-- तुमच्या संस्थेस तपास, चौकशी व कायदेशीर कारवाईच्या दरम्यान येणारा खर्च
-- नकारात्मक प्रसिध्दी, नाव खराब होणे.
-- मान खाली घालायला लावणार्‍या जबान्या.
-- कर्मचार्‍यांची वाढती अनुपस्थिती
-- कर्मचार्‍यांचा वाढता निरुत्साह, मनोबळाचे खच्चीकरण
-- उत्पादनक्षमतेत घट
-- कार्यक्षमतेत घट
-- कर्मचार्‍यांनी नोकर्‍या सोडून जाण्यात वाढ.
-- संस्थेचे नाव, ब्रँड, जनमानसातील प्रतिमा यांवर अनुचित परिणाम

लैंगिक शोषण थांबविण्याचा सर्वात चांगला उपाय म्हणजे सर्वसमावेशक लैंगिक शोषणविषयक पॉलिसी अंगिकारणे. तिचा उद्देश हाच आहे की अशा प्रकारचे लैंगिक शोषण घडूच नये म्हणून खबरदारी घेणे आणि जर तसे घडत असेल तर ते थांबविण्यासाठी पुरेशा प्रोसिजर्स उपलब्ध असणे, ज्या त्या प्रश्नाचा तोडगा काढतील व असे प्रसंग / वर्तन पुन्हा होणार नाही ह्याची संस्थेतर्फे खातरजमा केली जाईल.

एम्प्लॉयरने राबवायची अ‍ॅन्टी-सेक्शुअल हॅरॅसमेन्ट(लैंगिक शोषण विरोधी) पॉलिसी

१. लैंगिक शोषणविषयक पॉलिसी

ह्या पॉलिसीत काय असावे? त्यात खालील मुद्द्यांचा समावेश हवा :

• लैंगिक शोषणाचे समूळ उच्चाटन, प्रतिबंध आणि लैंगिक शोषणास मज्जाव यांसाठी कटिबध्द असणे.
• लैंगिक शोषणाची व्याख्या (क्विड प्रो क्वो व होस्टाईल वर्किंग एन्व्हायरमेन्ट आणि उदाहरणांसह)
• लैंगिक शोषणाबद्दल एम्प्लॉयरने ठरवलेली शिक्षा (कामावरून कमी करण्यासहित) स्पष्टीकरणाबरोबर.
• कर्मचार्‍यांनी वापरायची grievance procedure, त्याची रूपरेषा.
• कोणी कर्मचारी चौकशीपश्चात् दोषी आढळल्यास त्याचेवर त्वरित आणि योग्य शिस्तभंग कारवाई केली जाईल हे स्पष्ट करणे.
• थर्ड पार्टी, जसे क्लाएन्ट्स, ग्राहक इत्यादींबाबत (त्यांचे किंवा त्यांच्याकडून) लैंगिक शोषणाबद्दलचे कडक नियम आणि स्पष्ट माहिती.
• माहिती, सल्ला आणि आधारासाठी उपलब्ध असलेले अतिरिक्त स्रोत, व्यक्ती, संस्था इत्यादी.
• सर्व लैंगिक शोषणविषयक तक्रारी व प्रोसिजर्स गुप्त व कालबध्द ठेवण्याविषयीची वचनबध्दता.
• सर्व स्तरातील कर्मचार्‍यांच्या ट्रेनिंगची व्यवस्था
• तक्रारकर्ता, साक्षीदार, तक्रारनिवारण समिती सदस्य आणि लैंगिक शोषण थांबविण्यासाठी सक्रिय असणार्‍या कर्मचार्‍यांना बदला/ सूड घेणार्‍यांपासून सुरक्षा देणारी बदला-विरोधी पॉलिसी.

कर्मचार्‍यांचे नेतृत्व करणार्‍यांशी ह्या पॉलिसीज व प्रोसिजर्सबद्दल सल्लामसलत करून मगच त्या लागू कराव्यात. कर्मचार्‍यांचा सन्मान अभंग राहील व त्यांना कामासाठी निरोगी वातावरण राहील अशा पॉलिसीज जर यशस्वीपणे राबवायच्या असतील तर त्यांसाठी त्यांना संयुक्त मान्यता ही हवीच!

२. सुसंवाद पॉलिसी

सर्वोच्च अधिकार्‍यांकडून मान्य केली गेलेली ''कोणत्याही प्रकारचे लैंगिक शोषण अजिबात सहन केले जाणार नाही'' अशा प्रकारची पॉलिसी लागू करा. सर्व कर्मचार्‍यांपर्यंत हा संदेश पोचण्याची काळजी घ्या. त्यांच्याकडून तसा लिखित संदेश मिळाल्याची व त्यांनी तो वाचल्याची स्वाक्षरी घ्या. कामाच्या ठिकाणी ही पॉलिसी दर्शनी भागातही लावता येऊ शकते. कर्मचार्‍यांना इंग्रजी भाषेचे ज्ञान नसल्यास त्यांच्या भाषेत ही पॉलिसी लिहा. त्यांच्याबरोबर ह्या पॉलिसीविषयी चर्चा करा. तिसर्‍या पार्टीज (कस्टमर्स, सप्लायर्स इ.) यांनाही तुमच्या ह्या पॉलिसीची माहिती असू देत. ह्या पॉलिसीबद्दल कर्मच

ह्या पॉलिसीबद्दल कर्मचार्‍यांशी नियमित रूपात चर्चा करा व आढावा घेत रहा.

३. सुव्यवस्था पॉलिसी

लैंगिक शोषणाबद्दलच्या सर्व तक्रारींची गंभीर दखल घेऊन त्याबद्दल त्वरित सांगोपांग तपास करणे. ह्या सर्व तपासकामाचे व निष्कर्षाचे प्रोफेशनल रेकॉर्डस ठेवणे. जे कर्मचारी तक्रार करतात त्यांना सुरक्षित ठेवणे. तक्रारींबद्दल कालबध्दता व गुप्तता बाळगणे. जेव्हा लैंगिक शोषणाची शक्यता आढळेल किंवा तसे वर्तन दिसून आल्यास त्वरित कारवाई करणे. ज्या कर्मचार्‍याने लैंगिक शोषणाचे गैरकृत्य केले असेल त्याचेवर योग्य कारवाई करणे. तुमच्या कर्मचार्‍यांना कामाचे संदर्भात थर्ड पार्टी लैंगिक शोषणापासून रक्षण देणे.

लैंगिक शोषण विषयक जागरुकता प्रशिक्षण

स्टाफमधील कर्मचार्‍यांसाठी असे प्रशिक्षण शिबिर घेणे हे लैंगिक शोषण थांबवण्याच्या दृष्टीने उचललेले महत्त्वाचे पाऊल म्हणता येईल. स्त्री, पुरुष कर्मचार्‍यांना हे प्रशिक्षण सक्तीचे असावे. त्यातून त्यांना लैंगिक शोषण होत असल्यास ते ओळखण्यासाठी, ते थांबवण्यासाठी आणि ते पुन्हा घडू नये म्हणून पावले उचलण्यासाठी मदत मिळेल. लैंगिक शोषण विरोधी पॉलिसी राबविण्यासाठी आणि ती समजून घेण्यासाठी असे प्रशिक्षण देणे हा एक उत्तम उपाय आहे. त्यातून कर्मचार्‍यांचे कोणत्या प्रकारचे वर्तन अस्वीकारार्ह वा स्वीकारार्ह आहे ते निश्चिंत वातावरणात चर्चिले जाऊ शकते.
ह्या प्रशिक्षणात लैंगिक शोषणाविषयीचे लोकांचे आकलन, त्याविषयीची योग्य जाणीव, समज, शोषणाचा कार्यालयीन कामकाजावर व व्यक्तींवर होणारा परिणाम, लैंगिक शोषण विरोधी पॉलिसीला अधिक चांगल्या प्रकारे जाणून घेणे आणि तक्रार-व्यवस्थेची माहिती देणे इत्यादी विषय हाताळता येतात.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------

लैंगिक शोषण थांबवण्यासाठी कर्मचार्‍यांनी उचलायची पावले :

१. सर्वप्रथम लैंगिक शोषण खरोखरीच होत आहे का हे तपासून बघा.
स्वतःला हे प्रश्न विचारा :
- ह्या अशा प्रकारच्या वागण्याला माझे अनुमोदन आहे का?
- ते वागणे मला अन्कम्फर्टेबल करते का?
- त्या वागण्यामुळे माझ्या व्यक्तिगत सन्मानाला ठेच पोचते का?
- त्यामुळे सुरक्षित वातावरण असलेल्या ठिकाणी काम करण्याच्या माझ्या हक्कावर गदा येते का?

२. स्वतःला दोष देणे टाळा. लैंगिक शोषणाकडे लक्ष दिले नाही तर ते आपोआप नाहीसे होईल हा भ्रम अगोदर मनातून नष्ट करा.

३. बहुतांशी बायकांना आपले लैंगिक शोषण होत आहे हेच कळत नाही. त्याच्याकडे त्या सर्वसामान्य, किरकोळ बाब म्हणून बघतात. कारण तसे केल्याशिवाय त्यांना ह्या वातावरणात टिकून रहाताच येणार नाही असे त्यांना वाटते. कोणाचे अश्लील/ अश्लाघ्य वर्तन दुर्लक्षित करणे किंवा अशा प्रकारच्या वर्तनाचे अस्तित्त्वच नाकारणे अशा प्रकारांनी बहुतेक बायका लैंगिक शोषणाचा सामना करतात.

''Back Off! How To Confront and Stop Sexual Harassment and Harassers'' ह्या पुस्तकाच्या लेखिका लैंगिक शोषणाचा सामना करण्याविषयीच्या काही उत्तम टिप्स देतात :

त्यांच्या ह्या टिप्स त्यांच्याच शब्दांमध्ये :

Dealing with the Harasser upfront:

• Do the unexpected: Name the behaviour. Whatever he's just done, say it, and be specific.
• Hold the harasser accountable for his actions. Don't make excuses for him; don't pretend it didn't really happen.
• Take charge of the encounter and let people know what he did. Privacy protects harassers, but visibility undermines them.
• Make honest, direct statements. Speak the truth (no threats, no insults, no obscenities, no appeasing verbal fluff and padding).
• Be serious, straightforward, and blunt.
• Demand that the harassment stop.
• Make it clear that all women have the right to be free from sexual harassment. Objecting to harassment is a matter of principle.
• Stick to your own agenda. Don't respond to the harasser's excuses or diversionary tactics.
• His behaviour is the issue. Say what you have to say, and repeat it if he persists.
• Reinforce your statements with strong, self-respecting body language: eye contact, head up, shoulders back, a strong, serious stance. Don't smile. Timid, submissive body language will undermine your message.
• Respond at the appropriate level. Use a combined verbal and physical response to physical harassment.
• End the interaction on your own terms, with a strong closing statement: 'You heard me. Stop harassing women'.

एखाद्या संस्थेत/ कंपनीत जर लैंगिक शोषणाच्या घटना घडत असतील तर त्यामुळे त्रस्त होणार्‍या कर्मचार्‍यांना खालील पावले उचलता येतात :

लैंगिक शोषणाने त्रस्त/ पीडित कर्मचारी काय करु शकतात?

इतरांशी बोला : लैंगिक शोषण थांबविण्यासाठीची पहिली पायरी म्हणजे त्याबद्दल इतरांशी बोला. तसे केल्यावर ती समस्या नक्की काय आहे हे तुम्हाला व इतरांनाही कळेल, त्या समस्येचे अस्तित्व मान्य होईल आणि त्यावर उपाय शोधायला सुरुवात होईल. तसे बोलल्याने लोकांचाही अशा समस्येकडे बघायचा दृष्टीकोन बदलू लागतो. त्यामुळे त्रस्त व्यक्तीलाही आपली व्यथा व्यक्त करण्यासाठी एक आश्वासक वातावरण मिळू लागते. त्याविषयी लोकांचे मत तयार करता येऊ शकते. त्यांचा अशा वर्तनाला असलेला विरोध त्या निमित्ताने अधोरेखित करता येतो. आणि ह्यामुळे संभाव्य शोषणकर्त्याला पुन्हा असे वागणे अवघड होऊन बसते. लोकांना माहितीचा आधार मिळाला की अशा प्रकारच्या केसेसमध्ये नक्की काय पावले उचलायची हेही कळू शकते.

त्या त्या वेळी बोला : शोषणकर्त्याला तुमचा नकार स्पष्ट, स्वच्छ शब्दांमध्ये कळू देत. त्याचे वर्तन अश्लाघ्य आणि अस्वीकारार्ह आहे हे त्याला तुमच्या शब्द, हावभाव आणि कृतीतून कळू देत. त्या त्या वेळी असा विरोध केला असल्यास पुढे त्या व्यक्तीवर आरोप दाखल करताना त्या विरोधाचा फायदा होतो.

नोंद ठेवा : जे काय घडत आहे त्याची डायरी/ जर्नल वगैरेत नोंद ठेवा. तुम्हाला अशा चिठ्ठ्या/ पत्रे किंवा इतर कागद/ चित्रे कोणी पाठवत असेल तर तीही जतन करा. त्यासंदर्भातील तारीख, वेळ, स्थळ आणि काय काय घडले ह्याचे सर्व तपशील लिहून ठेवा. कोणी साक्षीदार असतील तर त्यांची नावे लिहून ठेवा. अनेक लोकांनी पत्र लिहून व त्या पत्रात त्यांना कोणते व कशाप्रकारचे वर्तन अश्लील/ अश्लाघ्य/ गैर वाटत आहे ते त्या व्यक्तीला पत्राद्वारे कळवून तसेच असे वर्तन त्वरित थांबवायला सांगून शोषण थांबविले आहे. असे पत्र औपचारिक, सभ्य भाषेत, तपशीलवार आणि मुद्देसूद असावे. भावनारहित असावे. अनेकदा तोंडी सांगण्यापेक्षा असे लिखित पत्र जास्त प्रभावी ठरते. ते पत्र ज्याला लिहिले जाते ती व्यक्ती फारच क्वचित अशा पत्राला उत्तर देते. बर्‍याचदा आपले अश्लाघ्य वर्तन थांबविते. ह्या पत्राची एक प्रत जरूर आपल्यापाशी ठेवावी.

आपल्या स्वतःच्या सीमारेषा आखणे : तुम्हाला ह्या संदर्भात मनाविरुध्द कोठे एखाद्या स्थळी जावे लागत असेल, कृती करावी लागत असेल, प्रश्नांना उत्तरे द्यावी लागत असतील किंवा ज्या वातावरणात तुम्हाला असुरक्षित/ अन्कम्फर्टेबल वाटत असेल अशा ठिकाणी तुम्हाला जावे लागत असेल तर अशा वेळी ठामपणे व स्पष्टपणे नकार द्या. ''नाही'' म्हणा! त्या वेळी समोरच्या व्यक्तीच्या अहंकाराला ठेच पोचते आहे का, त्याला आवडेल का, वगैरे विचार करत बसू नका. पहिल्यांदा तुमची स्वतःची काळजी घ्या.

गाफील राहू नका : कोणत्या प्रकारच्या परिस्थिती/ वातावरणापासून व लोकांपासून तुम्हाला धोका संभवतो त्यांविषयी सतर्क रहा. गाफील राहू नका. जर कोणी तुम्हाला काही व्यक्तींविषयी किंवा सामाजिक स्थितीविषयी सावधान करत असेल तर त्याकडे दुर्लक्ष करू नका. त्यांना तुमच्याविषयी व स्वतःविषयी असलेल्या काळजीपोटीच ते असे सांगत आहेत हे जाणा.

अंतर्मनाची सूचना : संभाव्य धोक्याबाबत आपल्या अंतर्मनाचे ऐका. असुरक्षित परिस्थितीमध्ये मुळात तिथे थांबूच नका आणि स्वतःशी प्रामाणिक राहून बिनतोड जवाब द्या. आधी तुम्ही काय कसे वागलात, कोणत्या प्रकारचे संकेत दिलेत हे महत्त्वाचे नसून जर कोणी तुमच्यावर कसलीही जबरदस्ती करत असेल तर ती कोणत्याही वेळी थांबवायचा तुम्हाला पूर्ण अधिकार आहे. तुमचा हा हक्क/ अधिकार ओळखा आणि त्याबरहुकूम वागा.

कोणाला तरी सांगा : जर तुम्ही तुमच्या होणार्‍या शोषणाबाबत सहनशील आणि गप्प राहिलात तर त्यामुळे तसे वागणार्‍याचेच फावते व ते तसेच चालू रहाते. आपल्या सहकार्‍यांशी बोला. कदाचित तुमच्याखेरीज इतरांनाही असाच अनुभव आला असेल! स्वतःला दोष देऊ नका आणि विलंब करत बसू नका.

साक्षीदार निर्माण करा : लैंगिक शोषण होत असल्यास त्या वर्तनाचे साक्षीदार निर्माण करा : तुमच्या विश्वासातील सहकार्‍याला ह्याविषयी सांगून तुम्हाला जेव्हा असा त्रास दिला जात असेल तेव्हा तुमचा विश्वासू सहकारी त्या घटनेचा दृश्य/ ऐकण्याचे बाबतीत साक्षीदार होईल असे पहा. तुम्ही पुढे जेव्हा तक्रार कराल तेव्हा त्यासाठी ह्याचा उपयोग होईल. तुम्हाला त्रास देणार्‍या व्यक्तीला लैंगिक शोषणाविरुध्दच्या ऑफिस पॉलिसीचे कागद/ नियम पाठवा. त्यातील लागू होणार्‍या कलमांना अधोरेखित करून ते धाडा.

संघटनेशी बोला : तुम्ही जर कामगार/ कर्मचारी संघटनेचे सदस्य असाल तर तुमच्या संघटना प्रतिनिधीशी बोला.

वैद्यकीय तपासणी : जर तुम्हाला शारीरिक अतिप्रसंग सहन करावा लागला असेल किंवा तुमच्यावर हल्ला झाला असेल तर वैद्यकीय तपासणी करून घ्या. त्याचा अहवाल मिळवा. हे फार महत्त्वाचे आहे. जर तुम्ही कायदेशीर केस करायची ठरवली तर हा एक उत्तम पुरावा होऊ शकतो.

संस्थेतील योग्य व्यक्तीकडे अशा प्रकारच्या लैंगिक शोषणाची तक्रार नोंदवा : तुम्हाला काय काय पर्याय उपलब्ध आहेत हे तपासून बघा आणि गरज वाटल्यास पध्दतशीर लिखित स्वरूपात तक्रार नोंदवा. तुमच्या संस्थेत लैंगिक शोषण विरोधी पॉलिसी नसेल तर तुमचे संस्थाचालक तशी पॉलिसी लागू करतील व त्यासंदर्भात संबंधित कारवाया करतील ह्यासाठी प्रयत्न करा.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------

एक सहकारी म्हणून तुम्ही त्रस्त/ पीडित व्यक्तीबाबत काय करू शकता?

१. तुम्हाला ज्या स्त्री सहकार्‍याने आपला अनुभव सांगितला आहे तिच्यावर सर्वप्रथम विश्वास दाखवा. असा अनुभव सर्वसामान्य/ फालतू म्हणून बाजूला सारू नका. लैंगिक शोषण हे मनाविरुध्द असलेले वर्तन आहे हे लक्षात असू द्या.

२. अशा वर्तनाबद्दल बोलणेही तेवढेच अवघड असते ह्याची जाणीव ठेवा. आणि म्हणूनच जेव्हा तुमची सहकारी त्याबद्दल सांगत असते तेव्हा तिला तुम्ही तुमचे सहकार्य, आधार, विश्वास दाखवलात तर तिलाही धीर येईल.

३. आपले ह्यासंदर्भातील हक्क, अधिकार जाणून घ्या.

४. विशाखा केसचा आधार घेऊन त्याबद्दल इतर सहकार्‍यांना एक कर्मचारी म्हणून आपले हक्क, अधिकार व न्यायालयाच्या निर्णयाची माहिती द्या.

५. आपल्या त्रस्त सहकारी स्त्रीला सहानुभूती व आधाराचा हात पुढे करा.

६. शोषण थांबविण्यासाठी आवश्यक पाऊल उचलण्यास त्रस्त व्यक्तीला धीर द्या.

७. शोषणकर्त्यास ताकीद देण्यास त्रस्त सहकारी जेव्हा जाईल तेव्हा तिच्याबरोबर जाता आले तर बघा. तक्रार समितीकडे तक्रार करण्यासाठी जातानाही तिची साथ देता आली तर बघा.

८. आपल्या संस्थेत लैंगिक शोषण विरोधी पॉलिसी राबविण्यासाठी प्रयत्न करा. जर तशी पॉलिसी आधीपासून असेल तर तिची योग्य अंमलबजावणी होते ना, हेही बघायला हवे. आवश्यक वाटल्यास ह्या संदर्भात काम करणार्‍या स्वयंसेवी संस्थांशी बोलून ऑफिसमधील कर्मचार्‍यांसाठी ह्या संदर्भात जागरूकता प्रशिक्षण शिबिर/ सेशन आयोजित करण्यासाठी संस्थेला प्रवृत्त करा.

----------------------------------------------------------------------------------------

ह्या संदर्भात वेगवेगळ्या आय. टी. सेक्टर, अन्य कंपन्यांनी व सरकारांनी राबविलेल्या लैंगिक शोषण विरोधी पॉलिसीज विषयी:

अमेरिकेतील कंपनी जगतातील लैंगिक शोषणाविषयी

जपान सरकारचा पुढाकार

इन्फोसिस कंपनीने राबविलेली पॉलिसी

-----------------------------------------------------------------------------------------------------

ट्रेड युनियन्स लैंगिक शोषण थांबवण्यात महत्त्वाची भूमिका निभावू शकतात.

आपल्या युनियनच्या सदस्यांना सर्वप्रथम ह्या समस्येची जाणीव करून देणे तसेच आश्वासक, लैंगिक शोषणास प्रतिबंधक वातावरण निर्माण करणे हे पहिले पाऊल म्हणता येईल. जर लैंगिक शोषण झाले/ होत असले तर त्या पीडित व्यक्तीला ट्रेड युनियनकडे विनासंकोच सहाय्य मागण्यास कसलाही अडथळा येणार नाही असे वातावरण निर्माण करण्यात ट्रेड युनियन यशस्वी होऊ शकते. तसेच असंघटित क्षेत्रातील ट्रेड युनियन्स ह्याबाबतीत तक्रारनिवारण प्रक्रिया प्रस्थापित करणे, असंघटित क्षेत्रातील लैंगिक शोषणाने त्रस्त व्यक्तींना मदत करणारी यंत्रणा निर्माण करणे अशा बाबतीत फार मोलाची भूमिका पार पाडू शकतात.

तुम्ही जर ट्रेड युनियनचे सदस्य असाल तर :-

• जर लैंगिक शोषणग्रस्त व्यक्ती तुमच्याकडे मदत मागायला आली तर तुम्ही अनौपचारिक रीतीने शोषण करणार्‍या व्यक्तीशी बोलून ती तक्रार सोडवू शकता. जर त्यात अपयश आले तर पीडित व्यक्तीला योग्य अधिकार्‍यांकडे तक्रार दाखल करण्यास मदत करू शकता.
• आपल्या युनियनच्या सदस्यांना ह्या प्रश्नाबाबत जागरूक करू शकता.
• कार्यालयातील समस्येचा आढावा सदस्यांच्या सर्वेक्षणासारख्या माध्यमातून घेऊ शकता.
• एम्प्लॉयर्सबरोबर संयुक्त विद्यमाने ह्या समस्येचे निवारण करण्यासाठी पावले उचलू शकता. प्रशिक्षण शिबिरे आयोजित करू शकता.
• लैंगिक शोषणाने ग्रस्त व्यक्तीला मदत पुरवू शकता.
• जरी तक्रार आली नसली परंतु लैंगिक शोषण होत आहे असे तुमच्या दृष्टोत्पत्तीस आले तर ते थांबविण्यात हातभार लावू शकता.
• अशा केसेसमध्ये संबंधित सर्व व्यक्तींच्या बाबतीतील मिळालेली माहिती गुप्त राखा. त्यात गुंतलेल्या सर्वांबद्दलची माहिती गोपनीय ठेवा. गरजेपुरतीच माहिती बाहेर येऊ देत.
• व्यवस्थापनाच्या निदर्शनास त्या गोष्टी आणून द्या. जरी अन्य कोणी व्यक्ती शोषणास जबाबदार असेल तरीही कार्यालयीन कामकाजाच्या संदर्भात व संबंधाने शोषणमुक्त वातावरण पुरवण्याची जबाबदारी व्यवस्थापनाची आहे.
• एम्प्लॉयरने लैंगिक शोषण विरोधी पॉलिसी लागू केली आहे ना, त्या पॉलिसीविषयी सर्व कर्मचार्‍यांना व्यवस्थित माहिती आहे ना, हेही पहाता येऊ शकते.

संस्थेतील उच्चपदस्थांनी मनावर घेतले तर ते आपल्या कार्यालयातील लैंगिक शोषणास प्रभावीपणे खीळ घालून कार्यालयातील वातावरण निरोगी, उत्साही, भेदमुक्त आणि कामकाजास पूरक ठेवून ह्या समस्येचा कायमस्वरूपी तोडगा काढू शकतात. अर्थात त्यासाठी कार्यालयातही सर्वच स्तरांमधून सहकार्य तेवढेच गरजेचे आहे. कोणाही व्यक्तीस भयमुक्त होऊन, शोषणविरहित वातावरणात काम करण्याचा अधिकार आहे. त्यासंबंधीची संवेदनशीलता व समजच कार्यस्थळी निकोप वातावरण राखण्यास सहाय्यीभूत ठरतात.

(वरील लेखात जास्तीत जास्त मुद्दे एकत्रित आणण्याचा प्रयत्न केला आहे. ह्यासंदर्भात आपल्याकडे काही महत्त्वाची माहिती असल्यास ती जरूर द्या, जेणेकरून अधिकाधिक लोक ह्या समस्येबाबत जागरूक होतील. धन्यवाद! :-))

तळटीप : अनेकदा समाजात लैंगिक शोषणाच्या बळी ठरलेल्या महिलांनाच त्या गुन्ह्याविषयी अंशतः किंवा पूर्णतः जबाबदार/ दोषी ठरविण्याची मनोवृत्ती दिसते, जी अत्यंत घातक आणि हानिकारक आहे. त्यातून पीडित महिलांचे मनोबल तर खच्ची होतेच, शिवाय त्यांचे पुनर्वसन होऊन त्यांना पुन्हा सर्वसामान्य आयुष्य जगण्यास बाधा येते. शिवाय ह्या सर्व प्रकारातून होणारी मानसिक हानी ही देखील त्यांच्या वैयक्तिक, कौटुंबिक व सामाजिक आयुष्यावर सर्वदूर परिणाम करते. त्या स्त्रियांना फक्त गुन्ह्यामुळे होणारे नुकसानच नव्हे, तर त्यांनाच दोषी ठरविणार्‍यांच्या दूषित नजरांचेही नुकसान झेलावे लागते. ही मानसिकता बदलणे आवश्यक आहे. तसेच समाजातील शोषित व्यक्तीला अशा प्रकारे स्वतःच्या बाबतीत घडलेल्या गुन्ह्यासंदर्भात जबाबदार ठरविण्याच्या मानसिकतेला सुरुंग लावायची जबाबदारी कायद्याइतकीच प्रत्येक सुजाण नागरिकाची आहे.

*****************************************

शोषित स्त्रीच्या किंवा समाजात वावरणार्‍या स्त्रियांच्या बाह्य वेषभूषेवरून आक्षेप घेऊन शोषणासारख्या गंभीर गुन्ह्यात त्या स्त्रीलाही जबाबदार मानणार्‍यांसाठी मैत्रेयीची ही पोस्ट :

तोकडे कपडे म्हणजे काय ? नक्की कोणते कपडे 'साध्या सरळ गृहस्थाला ' दिसेल त्या स्त्री वर 'व्यक्त' होण्यास भाग पाडतात ? कुणाचा 'ताबा सुटण्यासारखे ' काय याचे काही स्टॅन्डर्ड आहे का ?? एखाद्याच्या मते आकर्षक स्त्री, त्याच्या मते उद्दिपित करणारे कपडे घालून दिसली तर फार तर मनात आकर्षण निर्माण होणे इथवर एक्सप्लेनेशन समजू शकेल. पण तेवढ्याने तिच्या मनाविरुद्ध तिच्यावर किंवा अजून विकृत म्हणजे दुसर्‍या असहाय्य स्त्रीवर शारिरीक जबरदस्ती करणे याचे कसले समर्थन करता तुम्ही? या न्यायाने रस्त्यावरची मस्त गाडी , बँकेतले पैसे, हॉटेल अथवा दुकानातले खाद्य पदार्थ लुटणे याचेही समर्थन करणार का तुम्ही ??? एखाद्याला बटाटेवड्याच्या वासाने तोडाला पाणी सुटणे अन तेवढ्या कारणाने हॉटेल फोडून वडे चोरणे यात फरक आहे की नाही ?? शोषित स्त्रीला एक अब्जांश देखिल दोष देताना हे लक्षात येतंय का तुम्हाला ? बर तेही सोडा. एखादी बार डान्सर अथवा शरीरविक्रय करणारी स्त्री यांनादेखिल छेड छाड , विनयभंग, बलात्कार याविरुद्ध तक्रार करण्याचा हक्क यांच्याबद्दल काय मत आहे?

**********************************************************************************************************************
तुम्ही लैंगिक शोषणासंदर्भात राष्ट्रीय महिला आयोगाकडे ऑनलाईन तक्रारही करू शकता :

http://ncw.nic.in/OnlineComplaints/frmHome.aspx

http://ncw.nic.in/OnlineComplaints/frmComplaintEntry.aspx

लैंगिक शोषण विरोधी कायद्याचे स्वागत करतानाच त्याची अंमलबजावणी जास्तीत जास्त कडक प्रकारे होणे व समाजात लैंगिक शोषणासारखे प्रकार होऊ न देण्यासाठी आवश्यक निरोगी वातावरण तयार करण्याबरोबरच शोषित व्यक्तींना समर्थ आधार देऊन त्यांना पुन्हा सन्मानाने जगण्यास मदत करणे हे प्रत्येक दक्ष, जागरूक नागरिकाचे कर्तव्य ठरते.

--- अरुंधती