१९४२ ची चळवळ आणि साळवे गावचा स्वातंत्र्य संग्राम

१९४२ ची चळवळ आणि साळवे गावचा स्वातंत्र्य संग्राम
लेखक : अविनाश अरुण कोल्हे.

साळवे— एक लहानसं पण जाज्वल्य इतिहास असलेलं गाव. इथल्या काळया सुपीक मातीला देशभक्तीचा सुवास होता. खानदेशातील या गावाने इंग्रजांच्या अन्यायाविरुद्ध पेटून उठण्याचं स्वप्न पाहिलं होतं. १९४२ च्या 'भारत छोडो' आंदोलनाने संपूर्ण देशात जो उग्र लढा पेटला, त्याची ठिणगी या गावातही पडली होती. महात्मा गांधींच्या विचारांनी प्रेरित झालेल्या धाडसी तरुणांनी गावात क्रांतीची चळवळ सुरू केली.
गावातील लेवा पाटील समाजातील एका साध्या पण कणखर शेतकरी कुटुंबात जन्मलेल्या पितांबर दामू कोल्हे यांनी या लढ्यात आघाडी घेतली. शेतकरी असले तरी मनात देशभक्तीची ज्योत तेवत होती. पितांबर लहानपणापासूनच अन्याय सहन करायला तयार नव्हते. त्यांच्या अंगी निडरपणा आणि प्रखर देशप्रेम ठासून भरले होते. तरुणपणातच महात्मा गांधी आणि पंडित नेहरू यांच्या विचारांनी त्यांच्यावर गारुड केलं होतं. एकदा मित्रांसोबत गप्पा मारताना त्यांनी ठामपणे सांगितलं,"स्वातंत्र्यासाठी काहीही करायला तयार आहे. जर आपण गप्प बसलो, तर पुढच्या पिढ्या आपल्याला भ्याड म्हणतील!"

गावात गुप्तपणे क्रांतीची जाळी विणली जात होती. एरंडोल येथे एका अनुभवी स्वातंत्र्यसैनिकाच्या नेतृत्वाखाली गुप्त सभा सुरू झाल्या. पितांबर आणि त्यांचे सहकारी इंग्रजांच्या प्रशासनाला हादरवण्यासाठी योजना आखू लागले. ब्रिटिश सरकारला धक्का देण्यासाठी त्यांनी अनेक कल्पना सुचवल्या.

त्यातील एक योजना धरणगाव (१२ किमी अंतरावर) येथील पोलिस स्टेशनचा दूरध्वनी संपर्क तोडण्याची होती. रात्रीच्या काळोखात, तोंडाला कपडा गुंडाळून, चोरट्या वाटेने ते निघाले. दडून राहून, योग्य वेळी त्यांनी दूरध्वनीच्या तारा कापल्या. इंग्रजांमधे संभ्रम पसरला. पोलिस स्टेशनचा संपर्क तुटल्यामुळे इंग्रज अधिकारी संतप्त झाले. फक्त एवढंच नाही, तर पितांबर आणि सहकाऱ्यांनी सरकारी दफ्तरातून काही महत्त्वाचे दस्तऐवज चोरून क्रांतिकारकांच्या हालचालींना दिशा दिली.
परंतु इंग्रज सरकारही सावध होती. त्यांच्या गुप्तहेरांनी खबऱ्यांच्या मदतीने माहिती मिळवण्याचा प्रयत्न केला. काही दिवसांनी, एक इंग्रज हवालदार आणि त्याचे दोन शिपाई गावात आले. त्यांना कुणीतरी गुप्त माहिती पुरवली होती. रात्रीच्या वेळी, पितांबर आणि त्यांचे दोन सहकारी परतत असताना त्यांना घेरलं गेलं.
"थांबा! तुमच्या हालचाली संशयास्पद आहेत!" हवालदाराने आवाज दिला.
पितांबरांनी शांतपणे उत्तर दिलं, "आम्ही शेतकरी आहोत, काम आटोपून परतत आहोत."
पण इंग्रज अधिकाऱ्यांना पितांबरांची निडरता खटकली. चौकशीत त्रुटी शोधून त्यांना पकडण्यात आलं. चेहऱ्यावर भीतीचा लवलेशही नव्हता—उलट अभिमानाचं तेज झळकत होतं.

धुळ्याच्या तुरुंगात पहिला महिना त्यांनी प्रचंड मानसिक आणि शारीरिक यातना सोसल्या. तुरुंगाच्या जड दरवाजांवर लोखंडी कड्या खडखडत असत. तुरुंगात ओलसर भिंतींवर कोळ्यांची जाळी पसरलेली होती, आणि बंद खिडक्यांतून सूर्यकिरण आत डोकावत होते. पितांबरांसह इतर कैद्यांना एकाच खोलीत ठेवलं होतं. इंग्रज अधिकाऱ्यांनी अनेक प्रश्न विचारले, पण पितांबरांनी कोणतीही माहिती उघड केली नाही. त्यानंतर त्यांची रवानगी नाशिकच्या तुरुंगात करण्यात आली. सहा महिन्यांच्या कठोर तुरुंगवासात त्यांनी लाकडं फोडणं, सुतार काम करणं आणि जड सामान उचलणं अशा शारीरिक श्रमांत मन रमवलं. तुरुंगातील इतर कैद्यांना त्यांचं धीटपणं प्रेरणा देत होतं.
शेवटी कोर्टाने त्यांना दोन वर्षांची सक्तमजुरीची शिक्षा ठोठावली आणि पुण्याच्या येरवडा तुरुंगात पाठवलं.येरवडा तुरुंग—उंचच उंच तटबंदीने वेढलेला, जड लोखंडी दरवाजे आणि अंगावर काटा आणणारी भयाण शांतता. तुरुंगाच्या उंच कोठड्यांमध्ये थंडगार हवेने अंग शहारे येत असे. बंदिस्त गजांमधून दिसणारा आकाशाचा तुकडा पितांबरांसाठी स्वातंत्र्याचं प्रतीक होता. तेथेही त्यांची खंबीर वृत्ती कायम राहिली. त्यांनी इतर कैद्यांमध्ये राष्ट्रभक्तीचा जाज्वल्य संदेश पसरवला.

१९४४ मध्ये दोन वर्षांच्या तुरुंगवासानंतर त्यांची सुटका झाली. गावकऱ्यांनी पुष्पवृष्टी करून आणि ढोल-ताशांच्या गजरात पितांबरांचं स्वागत केलं. त्यांच्या चेहऱ्यावर स्वाभिमानाचं तेज होतं. साळवेच्या प्रत्येक माणसाच्या डोळ्यांत अभिमान आणि आदर होता.
स्वातंत्र्य अजून दूर होतं, पण स्वातंत्र्यलढ्यातील ही विजयाची एक पायरी होती. पितांबर गावकऱ्यांना सांगत होते, "हे स्वातंत्र्यसंग्रामाचं बीज आहे. हे रुजलं तरच स्वातंत्र्याचा वटवृक्ष फुलू शकेल."

१५ ऑगस्ट १९४७ ला भारत स्वतंत्र झाला, आणि त्या दिवशी पितांबरांनी आनंदाश्रूंनी आकाशाकडे पाहिलं. शांतपणे त्यांनी फडफडणाऱ्या तिरंग्याकडे बघून म्हणाले, "ही स्वातंत्र्याची हवा आता या देशात कायम वाहू दे."
साळवे गावच्या मातीत पुन्हा एकदा स्वाभिमान फुलला होता, आणि पितांबरांनी आपल्या संघर्षाच्या कथेतून पुढच्या पिढ्यांना प्रेरणा दिली.