कैलास पिंगळे लिखित कादंबरी "फसकी " चा समीक्षात्मक आढावा किंवा अभ्यास

रायगड जिल्ह्यातील प्रसिद्ध आगरी कादंबरीकार श्री कैलास पिंगळे यांची नुकतीच प्रकाशित झालेली आणि अल्पावधीतच वाचकांच्या पसंतीस आलेली स्व.ना.ना पाटील तथा अप्पासाहेब यांनी नेतृत्व केलेल्या आणि भारतरत्न डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकर यांचे मार्गदर्शन लाभलेल्या , ऐतिहासिक चरी शेतकरी संपावर आधारित “फसकी” ,या कादंबरीचा समिक्षात्मक आढावा:
प्रा.महेश बिऱ्हाडे अलिबाग रायगड

फसकी : ऐतिहासिक चरी शेतकरी संपाचा ठाव घेणारी ग्रामीण कादंबरी

कणकवली येथील विघ्नेश पुस्तक भांडार मार्फत प्रकाशक श्री विध्नेश भरत गोखले यांनी ऑंगष्ट २०२४ मध्ये प्रकाशित केलेली श्री कैलास पिंगळे यांनी लिहलेली ५२० पानांची आकर्षक कादंबरी वाचत असतांना एक वाचक व समीक्षक या नात्याने असे क्षणभर वाटले की आपण त्या ऐतिहासिक चरी शेतकरी संपाचे एक भाग बनलो आहोत, अशी ही उत्कंठावर्धक कादंबरी वाचावयास मिळाली हे मी माझे भाग्यच समजतो याअगोदर श्री कैलास पिंगळे यांची ‘अंबातीर’ कादंबरी साठी प्रस्तावना लिहिण्याचा सन्मान मला प्राप्त झाला होता त्यावेळी जेवढा आनंद झाला होता तेवढाच किंबहुना त्यापेक्षा जास्त आनंद मला आज या कादंबरीची समीक्षा करतांना होत आहे कारण श्री कैलास पिंगळे यांची लेखणी दिवसेंदिवस प्रगल्भ होत चालली आहे याचा अनुभव मला जसा आला तसाच इतर वाचकांना येईल याची मनोमन खात्री वाटते .
१९३२ ते १९३७ या काळात झालेला आणि प्रत्यक्षात १९३३ पासून सुरु झालेला, गावातील खोती सावकारी आणि जमीनदारी यांनी पिचलेल्या गरीब शेतकरी कुलांवर झालेल्या अन्यायला वाचा फोडण्याचे काम स्व.ना.ना पाटील तथा अप्पासाहेब यांनी नेतृत्व केलेल्या आणि भारतरत्न डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकर यांचे मार्गदर्शन लाभलेल्या ,ऐतिहासिक चरी शेतकरी संपाने केले होते या संपावर आधारित “फसकी” ही कादंबरी लिहिण्याचे शिवधनुष्य कादंबरीकारांनी यशस्वीरित्या पेललेले आहे या कादंबरीमध्ये खोत सावकारांनी शेतकरी कुळांची कशारीतीने नियोजनबद्ध सर्व सावकार मिळून फसवणूक करून त्यांना जेरीस आणायचे याचे चित्रण उत्कृष्ट रीतीने लेखकाने केलेले आहे
कांदबरीची भाषाशैली प्रमाण मराठी असली तरी तत्कालीन समाज व्यवस्थेचे वर्णन चपखल बनावे यासाठी लेखकाने ग्रामीण त्यातही आगरी बोलीचा वापर संवाद मांडण्यासाठी मोठ्या खुबीने केला आहे ग्रामीण आगरी बोलीचा वापार केल्याने कादंबरीची लवचिकता वाढली आहे विशेषतः आगरी म्हणी व ठासीव आगरी शब्द यांनी कादंबरीची शान वाढली आहे लेखकाची मायबोली आगरी असल्याने तिचा मोठ्या खुबीने वापर केलेला आढळून येतो त्याचबरोबर कांदबरीत निसर्ग संपदेचे वर्णन अतिशय खुमासदार पद्धतीने अनेक ठिकाणी केलेला आहे उदाहरण द्यायचे झालेतर कोडबा नदी काठचे निसर्ग संपदेचे वर्णन किंवा शेतीचा परिसर आणि आमराई मधील सहभोजन असो पेंण कडे निघालेल्या नागोठणे मार्गनी जाणाऱ्या बैलगाड्यांचे वर्णन करत असतांना निसर्ग सौंदर्याची अप्रतिम पद्धतीने मांडणी लेखकाने केलेली त्यामुळे कादंबरीची वाचनीयता वाढली आहे
या कादंबरीचे महात्वाचे वैशिष्ट्ये म्हणजे यामधील संघर्ष, हा संघर्ष म्हणजे शेतकरी कुळांनी स्वत:च्या स्वतंत्र अस्तित्वाची शांततामय पद्धतीने जगाला करुन दिलेली जाणीव होय यामध्ये खोत सावकार लोक गरीब असहाय्य शेतकरी कुळांना कश्याप्रकारे पिळत होते त्या अनियंत्रित जुलुमशाहीचा पाढाच लेखकाने मांडला आहे .यामध्ये विशेषतः खोतसावकार लोकांनी शेतकऱ्यांना जमीन कसायला दिल्यानंतर त्यांची नानातऱ्हानी पिळवणूक कशी केली जाऊ शकते याचे उत्तम उदाहरण म्हणजे ही कादंबरी आहे यामध्ये शेतकऱ्यांच्या अशिक्षितपणाचाही खोत फायदा घेत असत. कबुलायत नावाचा खोतांनी सुरू केलेला प्रकार असाच होता. कबुलायत म्हणजे जमिनीची 11 महिन्याची भाडेपट्टी लिहून घेतली जात असे. एक एकरामागे खंडीभर भात मक्ता म्हणून खोत घेत. सुरवातीला हा मक्ता ७ -१३ असा होता म्हणजे ७ मण सावकाराला आणि १३ मण शेतकऱ्याला अशी व्यवस्था होती नंतर खोत सावकार यांना हाव सुटली त्यांनी १३-७अशी उलट पद्धती सुरु केली कुणी शेतकरी हे देऊ शकला नाही,किंवा दुष्काळ पिकांवर रोगराई आली तर आणि शेतात काही पिकले नाही तर तर मग पुढच्या वर्षी दीडपटीने वसूल केलं जाई.कुळांनी कबुलायत नुसार शेत उत्पादन सावकारांना दिल्यावर त्यांच्याकडे अल्पसा भात शिल्लक राहायचा त्यातून वर्षभर कुटुंब चालवायचे आणि आगामी काळासाठी बियाणे म्हणून काही भात शिल्लक ठेवायचा हे शेतकरी कुळांना शक्य होत नसे अशावेळी बियाणे साठी सावकाराकडून दिडीच्या बोलीवर म्हणजे हंगामावर दीड पट भात देण्याचे मान्य करून शेतकरी भात बियाणे घेत असत ,त्यातही सावकार जे माप बियाणे देतांना वापरायचा तेच माप घेतांना वापरात नसे त्याला वेगळा फरा (माप) वापरला जाई त्यातही सावकार चलाखी करायचे शेतकऱ्यांना भात देते वेळेस कमी धान्य जाईल असे माप आणि शेतकऱ्यांकडून वसुली घेतेवेळेस जास्त भात मिळेल असे माप वापरले जाई त्याला नाड्या आणि पोशा फरा असे म्हणत असत ,आर्थिक तंगी मुळे शेतकऱ्यांना खोत सावकारांकडून कर्ज घ्यावे लागायचे ते वेळेत न फेडल्यास सावकाराच्या घरी अथवा शेतात विनामोबदला सक्तीने काम शेतकरी कुळांना करावे लागत असे याला वेठ असे संबोधले जाई वेठ म्हणून कामाला येणाऱ्या मुली महिलांवर सावकार व त्यांच्या बगलबच्च्यांची वाईट नजर असे यातून अनेक गैरप्रकार होत असत.गावात कोणतीही व्यक्ती वरचढ होऊ नये शेतकरी कुळांनी कायम दबावात राहावे यासाठी सावकारांनी स्वत:चे कायदे तयार केले होते यामध्ये गावातील घरांमध्ये फक्त खोत सावकारांचेच घरे फक्त कौलारू असायचे शेतकऱ्यांची पेंढारू, एखादया शेतकऱ्याला घरावर कौले लावायची असतील तर त्यासाठी खोत सावकारांना कौल कर द्यावा लागे ,शेतकऱ्यांनी शेतात भाजी लावली तर भाजी सावकाराला द्यावी लागे शेतात फळझाड लावले तर फळांवर मालकी सावकाराची सागितली जाई ,शेतकऱ्यांकडे मुल जन्माला आले तर सावकाराला डोई कर ,मुलीचे लग्न लावते वेळेस सावकारांन मानपान द्यावा लागे ते वेगळे ,गावातील पंच मंडळात खोत सावकार कुणालाही घेऊ देत नसत तेथे फक्त सावकार प्रतिनिधी असायचे जेणेकरून सर्व निर्णय त्यांच्याच बाजूने लागत ,सावकारांना कोणीही वरचढ होऊ देत नसत बैलगाड्या चालत असतांना त्यामधील बैलगाडी देखील सावकाराचीच पुढे असणार आणि जर कुणी पुढे गेला तर त्याला चाबकाचे आसूड ओढले जाई या आणि अशा अनेक खोत सावकारी अन्यायांना शेतकरी कुलाना सामोरे जावे असे त्यातून मार्ग काढण्यासाठी अहिंसात्मक मार्गाने संघर्ष करण्यचे शेतकऱ्यांनी ठरवले आणि वेठबिगारी नष्ट होईन ,शेतउत्पादनाचा निम्मे हिस्सा मिळावा या प्रमुख मागणीसाठी तब्बल सात वर्ष चाललेल्या शेतकरी संपाचा लेखाजोखा या कादंबरीत लेखक श्री कैलास पिंगळे यांनी मांडलेला आहे .
या कादंबरीतील अनेक व्यक्तिरेखा मनाला भावणाऱ्या आहेत त्यामध्ये काळू वाघ हे काल्पनिक परतू सामान्य शेतकरी वर्गाचे प्रतिनिधित्व करणारे एक रांगडे व्यक्तिमत्व लेखकाने निर्माण केले आहे प्रसंगी प्रसंगाशी दोनहात करण्याची ताकद असतांना सुद्धा विचारांशी प्रामाणिक राहणारा ,बंडखोर असलातरी ण उतणारा ,सर्वांचे भलेबुरे पाहणात्र ,प्रेमळ आणि जिद्दी काळू वाघ मनाट घर करून राहतो ,कादंबरीतील अवलादी व्यक्तिमत्व म्हणजे खोतसावकार यांचा मूर्तिमंत प्रतिनिधी अण्णा पाटकर खरे तर याला कादंबरीतील खलनायक म्हणावे लागेल कुळांना कसे पिळायचे ,त्यांच्यावर वाचक कसा ठेवायाचा त्यसाठी कोणत्या युक्त्या वापरायच्या हे सर्व पाटकर सावकाराचे गुण नाहीत तर सावकार वर्गाचे तत्कालीन स्वरूप आहे स्वताच्या अय्याशी साठी अनेक उपद्व्याद करणारा पाटकर अनुभवायचा असेल तर वाचकाला कादंबरीतच डोकवावे लागेल अनेक प्रसंगामध्ये अण्णा आपल्या अय्याशी जीवन शैलीचे दर्शन घडवितात स्वताच्या वासनेसाठी केवळ घरातील नोकर कुळ यांच्याच महिला नाही तर स्वतःच्या भावाची बायको देखील त्याने सोडली नाही याचे रोचक वर्णन कादंबरीत आहे.या कादंबरीत त्या संपात सहभागी असलेले काही खरे खुरे संपकरी आणि त्यांचे स्थानिक नेतृत्व यांचादेखील समावेश लेखकाने केलेला आहे हे विशेष चरीगावातील नामदेव पोसू पाटील आणि रामजी पोसू पाटील या दोन भावांनी स्व.ना.ना पाटील यांचे आदेश शिरसावंद्य मानून ज्याप्रमाणे शेतकरी संम्पाची घडी विस्कटू न देता तुकाराम जाधव ,महादेव जाधव ,नारायण थळे, नथुराम थळे आणि मुंबईकर सुशिक्षित चरीकर यांच्या सहकार्याने , अशा असंख्य संपकरी शेतकरी कुलाचे मनोधर्य कायम ठेवले या संपकरी शेतकरी स्थानिक नेतृत्वाचे मोजक्या शब्दात चित्रण करण्यात लेखक यशस्वी झाले आहेत .
या कादंबरीच्या उत्तरार्धात कादंबरीतील संघर्ष तीव्र होतांना दिसतो हा संघर्ष अशावेळी तीव्र होतो जेव्हा शेतकऱ्यांच्या मागण्या खोतसावकार वर्ग नाकारतो आणि त्याच वेळेस नारायण नागू पाटील तत्कालीन कुलाबा जिल्यातील शेतकरी संघाचे अध्यक्ष होते त्यांनी या संपकरी शेतकऱ्यांचे नेतृत्व स्वीकारले ज्याप्रकारेचे अनेक अन्याय अत्याचार खोत सावकारांकडून होत असत त्या विरुद्ध आवाज उठवणे गरजेचे होते ,या खोती पद्धतीला एकोणिसाव्या शतकाच्या शेवटच्या दशकापासून ठिकठिकाणी कसा विरोध झाला. कधी रत्नागिरीतल्या खेड तालुक्यात, तर कधी रायगडमधील पेण तालुक्यात. पण त्या त्या वेळी हा विरोध मोडून काढला गेला हे याचा धांडोळा ऐतिहासिक रित्या सहजपणे लेखकाने घेत असतांना . नारायण नागू पाटलांनी शेतकरी वस्त्यांना भेटी देऊन शेतकऱ्यांमध्ये संघर्षाचे स्फुल्लिंग कसे चेतवले आणि अहिंसात्मक मार्गाने लढा कसा द्यायचा याची प्रेरणा देऊन शेतकऱ्यांचा प्रतिसाद वाढविला .खोती पद्धती नष्ट झाली पाहिजे, जमिनीची मालकी शेतकऱ्यांची व्हावी, मक्ते आणि व्याज कमी करावे, कबुलायतचा नमुना बदलला पाहिजे यासाठी शेतकऱ्यांमध्ये जनजागृती केली. तत्कालीन कुलाबा (आताचा रायगड) जिल्ह्यातील खेड, तळा, माणगाव, रोहा, पेण अशा ठिकाणी हजारोंच्या गर्दीत सभा झाल्या.या जनजागृतीची आणि खोती पद्धतीविरोधी भावना 1933 साली ऐतिहासिक संपात परावर्तित झाली..आणि ऐतिहासिक संपाची घोषणा झाली हा संप मोडून काढण्यासाठी खोतांकडून आणलेला दबावही परतवून लावण्यात हे शेतकरी यशस्वी झाले खरे, मात्र, शेतीच न केल्यानं आलेली उपासमारी कशी परतवून लावणार ह हा प्रश्न होताच तरीही 1932 ते 1939 पर्यंत हा संप चालला. म्हणजे तब्बल सात वर्षे. या संपात चरीसह एकूण 25 गावं सहभागी झाली होती. जो काही फटका बसला तो याच गावांना बसला.या संपादरम्यान शेतकऱ्यांची ससेहोलपट झाली. जंगलामधील लाकूड-फाटा तोडून दिवस काढावे लागले, करवंद, कांदा-बटाटा विकून,मासेमारी करून जगावं लागलं. प्रसंगी उपासमारीही झालीमात्र, तरीही शेतकरी संपावरून मागे हटले नाहीत..भारतरत्न डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनीही या संपाला जाहीर पाठिंबा दिला होता. त्यासठी स्वतः बाबासाहेब चरीला आले त्याचे सुरेख वर्णन वाचतांना आपण हरवून जातो व त्यांनी संपकरी शेतकऱ्यांना मार्गदर्शन केला होते हा शेतकरी संप जगातील शेतकऱ्यांच्या इतिहासात नोंद झालेला महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांच्या या निर्धाराला 'चरीचा शेतकरी संप' म्हणून ओळखलं जातो बाबासाहेबांच्या भेटीनंतर चर्चेलाही वेग आला. 25 ऑगस्ट 1935 रोजी जिल्हाधिकाऱ्यांनी कुळ आणि खोतांमध्ये चर्चा घडवून आणली. पण त्यातून काहीच निष्पन्न झालं नाही आणि संप सुरूच राहिला.पुढे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी स्वतंत्र मजदूर पक्षाच्या 14 आमदारांच्या पाठिंब्यावर 17 सप्टेंबर 1939 रोजी खोती पद्धत बंद करण्याचे विधेयक मुंबई विधिमंडळात मांडले. त्यानंतर सरकारला जाग आली आणि मोरारजी देसाईंना संपकऱ्यांना भेटण्यासाठी पाठवण्यात आलं बाळासाहेब खेर हे मुंबई प्रांताचे मुख्यमंत्री होते. त्यांनी मंत्रिमंडळातील महसूलमंत्री असलेल्या मोरारजी देसाईंना चरीला जाऊन आढावा घ्यायला सांगितलं. त्यावेळी मोरारजींनी दिलेले आश्वासन नारायण नागू पाटलांना पटलं . यानंतर संपाचं वातावरण निवळू लागलं आणि दुसरीकडे शेतकरीही संपाने त्रासले होते. हाता-तोंडाची गाठभेट होत नव्हती, इतकं संकट आलं होतं. पण अशा स्थितीतही हा संप सहा वर्षे टिकला.1939 साली सरकारने कुळांना संरक्षण देण्याची घोषणा केली आणि 27 ऑक्टोबर 1933 पासून सुरू असलेला संप अखेर मिटला.कूळ कायद्याचा जन्म या संपामुळेच झाला महाराष्ट्रात 1939 साली कुळांना अधिकृत संरक्षण मिळालं. कसेल त्याची जमीन हे तत्त्व मान्य केलं आणि प्रत्यक्ष जमीन कसणाऱ्या कुळांना जमिनीची मालकी मिळण्याची तरतूद करण्यात आली.तत्कालीन इंग्रज सरकारला झुकवणाऱ्या या संपाचं नेतृत्त्व केलं होतं शेतकरी-कामगार नेते नारायण नागू पाटील यांनी. आणि याच संपामुळे पुढे महाराष्ट्रात कुळ कायदा लागू झाला.या चरी संपाचे क्रांतीयोद्धे स्व.आप्पासाहेब नारायण नागू पाटील आणि समस्त चरी कोपर येथील बहाद्दर शेतकरी यांना एक संघटनात्मक परतू अहिंसक मार्गानेचालविलेला यशस्वी लढा भविष्यातील अनेक पिढ्यांना प्रेरणादायी ठरेल असे वस्तुनिष्ठ वर्णन या कादंबरीत लेखक कैलास पिंगळे यांनी अत्यंत मार्मिक शब्दात केले आहे वाचकांना ही कादंबरी नक्कीच आवडेल