विद्यार्थी की परीक्षार्थी !

विद्यार्थी की परीक्षार्थी !

शीर्षक अगदी पाचवीच्या निबंधासारखे वाटतेय की नाही...
पण विषय त्याच वयाच्या मुलांचा आहे.

झाले असे,
चार दिवसांपुर्वी शाळेतून फोन आला. तुमची मुलगी आजारी आहे. तिला घेऊन जा. सकाळी ठणठणीत होती. पण शाळेत अचानक उलट्या ताप अशी लक्षणे सुरू झाली. मुलीला घेऊन घरी आलो, घरचे औषधपाणी करून पाहिले. पण ताप उतरेना म्हणून संध्याकाळी डॉक्टरकडे नेले. त्यांनी सांगितले गॅस्ट्रो झाला आहे. म्हणे साथच आली आहे. आता गोळ्या घ्या आणि चार पाच दिवस पूर्ण आराम करा.

हे सर्व होत असताना मी ऑफिसला होतो. जेव्हा घरी आलो तेव्हा अजून एक सरप्राईज मिळाले. म्हणे दुसर्‍या दिवशीपासून मुलीच्या परीक्षा सुरू होणार आहेत आणि आज हा आजार. म्हणजे मी अगदी निष्काळजी बाप आहे, ज्याला मुलांची परीक्षा कधी सुरू होते हे सुद्धा माहीत नाही,, अश्यातला भाग नाही. मी परीक्षांना तितके महत्व देत नाही ईतकेच. मुलांच्या शाळेच्या व्हॉटसप ग्रूपवर अचानक वाढलेली मेसेजेसची संख्या आणि घरी देखील कधी नव्हे ते अभ्यासाचे पुस्तक घेऊन बसलेली मुले पाहून परीक्षा जवळ आली आहे याची कल्पना होतीच. फक्त ती नेमकी उद्यापासूनच आहे याची कल्पना नव्हती. गणिताचा अभ्यास मी घेतो म्हणून तो पेपर कधी आहे त्याची तारीख तेवढी मला सांगितली जाते.

तर म्हटले बरे, आता काय ठरवले आहे. माझी अपेक्षा अशी होती की आता साथीचा आजार, उलट्या ताप जुलाब अशी लक्षणे, चार दिवस आराम, म्हणजे किमान दोन पेपर तरी नक्की बुडणार..

पण मायलेकींचे काही वेगळेच ठरले होते. दुसर्‍या दिवशी मराठीचा पेपर होता. ईंग्लिश मिडीयमचे मराठी म्हणजे आपल्या मराठी पोरांना फार सोपे जाते. त्यात लेकीची आई स्वत: हिंदी मराठीचे ट्यूशन घेणारी, त्यामुळे पेपरला जाऊन बसले तरी चांगले मार्क्स मिळणार याची खात्री. एकंदरीत उद्याचा पेपर द्यायचा असे ठरले होते. पण अभ्यास कधीकाळी केला असल्याने रीविजनची गरज होती. आई वाचून दाखवत होती आणि मुलगी बेडवर पडल्यापडल्या ऐकत होती.

मी याला विरोध दर्शवला. खरेच याची गरज आहे का? परीक्षा ईतकीच महत्वाची आहे का? या क्षणाला तब्येत जपणे त्याहून जास्त महत्वाचे नाही का? अभ्यास जरी झोपून आणि ऐकून केला तरी तो डोक्यात साठवायला मेंटल स्ट्रेस पडत नाही का? परीक्षेत नंबर मिळवणे महत्वाचे की ज्ञान मिळवणे महत्वाचे? बुडाली परीक्षा तर काय आभाळ कोसळणार आहे? आपल्याला तरी आपले पाचवीचे मराठीचे मार्क्स आज आठवत आहेत का....?
असे प्रत्येकाला कळणारे पण स्वत:वर वेळ येता सगळ्यांनाच न वळणारे ठेवणीतले मुद्दे मी मांडू लागलो.

मी स्वतः ईंजिनीअरींगच्या शेवटच्या वर्षाच्या पहिल्या सेमीस्टरला दोन पेपर आजारपणापुढे हार मानून सोडले होते. तिथे मुलीला पाचवीच्या परीक्षेचे ईतके टेंशन देणे बिलकुल रुचत नव्हते.

पण बहुधा हेच माझ्या विरोधात जात होते. तुझ्यासारखे मुलीला बनवू नकोस असे समोरून म्हटले की आपला विषय संपला.
माझा मुद्दा होता की परीक्षेला अवाजवी महत्व देऊ नये. तर तिच्या आईचा मुद्दा होता की शक्य असेल तर जरूर प्रयत्न करावा. दोघे आपल्या जागी काही अंशी योग्य होतो, त्यामुळे एकमेकांना समजावणे अवघड होते. त्यावेळी वाद न वाढवणे हाच मी सुवर्णमध्य समजला.

थोड्याच वेळात त्यांचा अभ्यास आटोपला. मुलीला चटचट उत्तरे देताना पाहून तिला सगळेच येत होते हे मला समजले. अभ्यास झाला आहे तर जाऊन परीक्षा द्यावी आणि चांगले मार्क्स मिळवावे हा मोह तिलाही झाला होताच. पण आता अभ्यास करून तब्येत पुन्हा नाजूक झाली होती. गोळ्यांच्या डोसचा प्रभाव उतरला होता. उसने अवसान गळून पडले होते. त्यामुळे झोपताना हलकेच तिला विचारले, कसे वाटत आहे? जमेल का उद्या पेपर द्यायला? नसेल जमणार तर नको देऊस... आणि तिला स्वतालाही आता पुन्हा बरे वाटू लागले नसल्याने तिचेही मतपरीवर्तन होत तिला परीक्षा द्यायची नव्हती.

थ्री ईडियट्स मध्ये माधवन जसे म्हणतो, पर अब्बा नही मानेंगे.. त्याच टोन मध्ये ती म्हणाली, पण मम्मा नाही ऐकणार..

या केस मध्ये तिची आई सुद्धा आता व्हिलन बनणार नाही याची मला कल्पना होती. आणि झालीच तरी आता मी तिचे ऐकणार नव्हतो. कारण तिच्या ईच्छेनुसार प्रयत्न करून झाले होते. त्यामुळे उद्या आपण पेपरला जात नाहीये हे दोघांतर्फे डिक्लेअर करून मी लेकीच्या अंगावर पांघरूण सरकावले. अश्या कारणांमुळेच मी पोरांचा किंचित जास्त फेवरेट आहे

ओके, तर प्रसंग दुसरा..
आता अजून दहा-पंधरा दिवस फ्लॅशबॅक मध्ये जाऊयात

घरी हिंदी मराठी ट्युशन चालते. सोसायटी आणि जवळपासची मुले शिकवणीला येतात. एक मुलगी साधारण माझ्या मुलीच्याच वयाची. मुलीच्याच शाळेत. वरच्या ईयत्तेत. अभ्यासात हुशार. म्हणजे नेहमीच पहिल्या तिनात नंबर यावे ईतकी हुशार. माझ्या बायकोच्या मते थोडीफार घोकंपट्टी करणारी आहे. पण अभ्यासाव्यतिरीक्त ईतर अ‍ॅक्टीव्हिटीमध्ये सुद्धा ती पुढे असते. ईतरही बरेच क्लासेसना जाते. यावेळी मात्र काही घरगुती अडचणींमुळे तिचा नेहमीसारखा अभ्यास झाला नव्हता. ते टेंशन तिच्या चेहर्‍यावर रोज जाणवायचे.

एकदा बायकोने तिला विचारले. "ईतना टेंन्शन क्यू लेती हो एक्झाम का?"
त्यावर ती म्हणाली, "लगता है ईस बार कम मार्क्स मिलेंगे.."
"ईट्स ओके, एक बार कम मार्क्स मिले तो..", असे बायकोने म्हणताच त्यावर तिने जे उत्तर दिले ते ऐकून मी हडबडून गेलो..
ती म्हणाली, "मेरा रेप्युटेशन खराब हो जायेगा.."

एका सहावीच्या हुशार मुलीला परीक्षेत कमी मार्क्स मिळणे हे रेप्युटेशनला धक्का बसणे वाटत होते. आणि याचे तिला टेंशन होते. त्यानंतर घरी आईवडिलांना कसे सामोरे जायचे याचे टेंशन होते. म्हणजे नक्कीच काहीतरी चुकत होते.

एकदा अभ्यास न झाल्याने कमी मार्क्स मिळाले म्हणून तिची हुशारी काही कमी होत नाही हे समजायची अक्कल कदाचित तिच्यात नसावी. पण तिच्या आईवडीलांमध्ये नक्की असायला हवी. म्हणून मी बायकोला तिच्या आईशी याबाबत बोलायला सांगितले. ते बोलणे माझ्यासमोरच झाले. पण फारसे आशावादी वाटले नाही. मुलीला एकदा सवलत दिली तर तिला परीक्षेचे गांभीर्यच राहणार नाही अशी भिती तिच्या आईला होती.

काहीतरी चुकतेय हे मला जाणवत होते. पण आता हे आपण दुसर्‍यांच्या मुलांना सांगू शकत नाही. कारण परीक्षा गरजेच्या सुद्धा असतात. त्याशिवाय अभ्यास होत नाही. आपल्याला किती येते हे कळत नाही. त्यामुळे मुलांना परीक्षेचे पुरेसे गांभीर्य राहावे पण त्याचवेळी तिचे टेन्शन येऊ नये हे ज्याला त्याला आपल्या परीने साधता यायला हवे.

आज शिक्षण पद्धती हळूहळू बदलत आहे. पण पालकांनी सुद्धा आपले विचार बदलणे गरजेचे आहे. अभ्यासाव्यतिरीक्त ईतर कलागुणांबाबत हल्ली बरेच पालक जागरूक दिसतात. पण त्यात सुद्धा हल्ली स्पर्धा लागते असे वाटते. आपल्या मुलांनी सगळेच शिकावे असे काहींना वाटते आणि भारंभार क्लास लावले जातात. पण परीक्षेचा महिना आला की सारेच क्लास बंद होतात. मला वैयक्तिकरीत्या हे चुकीचे वाटते. जर अभ्यासाव्यतीरीक्त काही करायला आपण मुलांना प्रोत्साहन देत असू तर ते परीक्षा चालू असताना देखील कायम राहायला हवे. परीक्षेच्या काळात घरातले वातावरण कमीत कमी बदलेल तितके चांगले असे मला वाटते.

जे रेप्युटेशन जपायचे टेंशन मुलीच्या मैत्रीणीच्या चेहर्‍यावर दिसले ते पुढेमागे आपल्या मुलीला येऊ नये यासाठी मी चटकन सुचलेल्या दोन गोष्टी केल्या.

पहिले म्हणजे तिला माझ्या शैक्षणिक कारकिर्दीतील चढउतारांची कथा सांगितली. ज्याची रेंज ४० पैकी शून्य गुण मिळवणे ते शाळा-कॉलेज-मुंबईत पहिले येणे ईतकी अफाट होती. यावरून दोन गोष्टी तिच्या मनावर बिंबवल्या.
एक म्हणजे तुम्ही कितीही हुशार असाल, पण अभ्यास केला नाही तर त्या हुशारीचा फायदा शून्य होतो.
दुसरे म्हणजे शून्यातून देखील नव्याने प्रवास सुरू करता येतो. एखाद्या किंवा कुठल्याही परीक्षेत अपयश आल्याने काही संपत नाही. आयुष्य नेहमीच आपल्याला दुसरा चान्स देते, दुसराच नाही तर तिसरा चौथा पाचवा, आयुष्य आपल्याला आयुष्यभर अगणित चान्स देते.

दुसरी गोष्ट ही केली की मागे तिने 12th Fail चित्रपट पाहिला होता. तो तिला आवडला होता. त्यानंतर तिची छिछोरे चित्रपट बघायची ईच्छा होती. कारण तिने कुठेतरी त्याची एक ईंटरेस्टींग क्लिप पाहिली होती. पण तिच्या वयाला साजेसा नाही म्हणून तिला तो आम्ही दाखवला नव्हता. पण यावेळी रिमोट हातात घेऊन तिच्यासोबत बसून तिला तो दाखवला. यश अपयश, विनर लूजर, हे निकालावर नाही तर आपल्या प्रयत्नांवर ठरते हे तिच्या मनावर बिंबवायचा प्रयत्न केला. कारण चित्रपट मुलांच्या मनावर जास्त प्रभाव टाकतात.

प्रसंग तिसरा - हा देखील याच आठवड्यातील.

मुलगा यावेळी पहिलीत गेला आहे. त्याला परीक्षांचे गांभीर्य समजावे म्हणून मी म्हणालो की परीक्षेत चांगले मार्क्स मिळाले की आम्ही ताईला पार्टी देतो. तुलाही हवी असेल तर तुलाही तिच्यासारखा अभ्यास करावा लागेल.
हे ऐकून त्याच्या चेहर्‍यावर उत्साह कमी आणि चिंता जास्त दिसली. ते पाहून लक्षात आले की आपण सुद्धा तीच चूक करत आहोत.

मग त्याला म्हणालो जर रोज अभ्यास केलास तर परीक्षा संपल्यावर तुला पार्टी देऊ.
आता त्याचा चेहरा खुलला. कारण चांगले मार्क्स मिळवणे आणि मुळात चांगले म्हणजे किती हे ठरवणे त्याच्या हातात नव्हते. पण ते मिळवण्यासाठी अभ्यास करणे हे त्याच्या हातात होते.
आता त्याला निकालाचे टेंशन नाहीये. पण पार्टीचे आमिष असल्याने अभ्यास चालू आहे. पार्टी ऑन आहे. फरक ईतकाच की, जी पार्टी चांगल्यावाईट निकालानंतर होणार होती ती आता चांगला अभ्यास करून परीक्षा संपताच होणार आहे

पालक म्हणून आपण आपल्या मुलांच्या हिताचाच विचार करतो. पण तसे करताना आपला मार्ग चुकीचा वा बरोबर असू शकतो.
जर प्रत्येक मूल वेगळे असेल तर त्यासोबतचे आपले वागणे देखील त्यानुसारच वेगळे असायला हवे.
पण यात दोनतीन गोष्टी जमवता आल्या पाहिजे असे मला वाटते.
एक म्हणजे मुलांच्या क्षमतेला जोखून त्यानुसार त्यांच्याकडून अपेक्षा ठेवणे.
दुसरे म्हणजे प्रयत्न करूनही किंवा काही कारणांनी ते त्या अपेक्षांची पुर्तता करू न शकल्यास त्यांना सांभाळून घेणे.
आणि तिसरी महत्वाची गोष्ट म्हणजे मुले आईवडीलांची स्वप्ने पुर्ण करायला जन्माला आलेली नसतात. एका वयात त्यांची स्वत:ची स्वप्ने आकार घेऊ लागतात. त्यांना त्यामागे धावू द्यावे.. आणि ती या परीक्षांच्या पलीकडे असतात.

-------

या परीक्षाकाळातील लागोपाठच्या काही घटनांनी मनातले हे उतरवून काढावेसे वाटले.
प्रतिसादांतून माहितीत आणि ज्ञानात भरच पडेल...

धन्यवाद..